भारतीय गोरखा

भारतीय गोर्खा
जम्मा जनसङ्ख्या
	२,९२६,१६८ (२०११)
बसोबास इलाकाअन
	सिक्किम · दार्जिलिङ · आसाम · देहरादुन
भाषा
	नेपाली · नेवारी · लिम्बू · गुरुङ · मगर · तामाङ
धर्म
	हिन्दु धर्म · बुद्ध धर्म · किराँत ·

भारतीय गोर्खाहरू नेपाली भारतीय भनेर पनि चिनिन्छन्, नेपाली भाषा बोल्ने भारतीयहरू हुन्।^[१] आधुनिक शब्द "भारतीय गोर्खा" जातीय गोर्खालीहरूलाई नेपालीहरूबाटी छुट्याउन प्रयोग गरिन्छ। भारतबाटी गोर्खाहरूको नागरिकताको विषयमी भारत सरकारको राजपत्रमी जारी सूचना अनुसार भारतीय गोर्खाहरू भारतका नागरिक हुन्।^[२]

भारतबाटी गोर्खाहरूको नागरिकताको मुद्दामी भारत सरकार को राजपत्र अधिसूचना अनुसार भारतीय गोर्खाहरू भारतका नागरिक हुन्।^[३] नेपाली भाषालाई भारतीय संविधानको आठौं अनुसूचीमी समावेश गरिएको छ ।^[४] यद्यपि, भारत-नेपाल शान्ति रे मैत्री सन्धि (१९५०) को कारणले गर्दा भारतीय गोर्खाहरूले आफ्नो भारतीय नागरिकताको सन्दर्भमी एक अद्वितीय पहिचान संकटको सामना गर्नु परेको छ जसले "पारस्परिक आधारमी, एक देशका नागरिकहरूलाई अनुमति दिन्छ। बसोबास, सम्पत्तिको स्वामित्व, व्यापार रे वाणिज्यमी सहभागिता, आवागमन रे समान प्रकृतिका अन्य विशेषाधिकारहरूमी अन्य समान विशेषाधिकारहरू।

जातीयता र जाति[सम्पादन • स्रोत सम्पादन]

भारतीय गोर्खाहरू जाति रे जातीय-जनजाति गोत्रहरूको मिश्रणको साथ देशको उत्तरी भागमा धेरै राज्यहरूमी पाइने भारतीय आदिवासी जातीय समूह मानिन्छ। गोर्खाली पर्वतीय जातिहरूमी बाहुन (पहाडी ब्राह्मण), क्षेत्री (खस), ठकुरी, वादी, कामी, दमाई, सार्की, गन्धर्भ, कुमाल आदि खस-पर्वतीय जातिहरू पर्छन्। अन्य तिब्बती जातिहरूमी तामाङ, गुरुङ, मगर, नेवार, भुजेल (खवास), शेर्पा रे थामी पर्छन्।^[५] किराती जातिमी खम्बु (राई), लिम्बु (सुब्बा), सुनुवार (मुखिया), याक्खा (दिवान), धिमाल आदि पर्दछन्। यद्यपि तिनीहरूमध्ये प्रत्येकको आफ्नै भाषा छ (तिब्बो-बर्मन भाषाहरू वा इन्डो-आर्य भाषाहरूका), गोर्खाहरू बीचको लिंग्वा फ्रान्का नेपाली भाषा हो जसको लिपि देवनागरीमी छ। यो भारतको आधिकारिक भाषाहरू मध्ये एक हो।

जनसङ्ख्या[सम्पादन • स्रोत सम्पादन]

भारतमी नेपाली भाषीहरू वर्ष द्वारा^[६]^[७]
जनगणना	नेपाली भाषी	वृद्धि
१९७१	१,४१९,८३५	—
१९८१	१,३६०,६३६	-४.१७
१९९१	२,०७६,६४५	+५२.६२
२००१	२,८७१,७४९	+३८.२९
२०११	२,९२६,१६८	+१.८९

२०११ को जनगणना अनुसार भारतमी कुल २,९२६,१६८ मानिसहरूले नेपाली मातृभाषाको रूपमी बोल्छन्।^[८] सबैभन्दा ठूलो जनसङ्ख्या पश्चिम बंगालमी फेला पार्न सकिन्छ - १,१५५,३७५ (सन् २००१ जनगणनाबाटी +१२.९७%), आसाम - ५९६,२१० (+५.५६%), सिक्किम - ३८२,२०० (+१२.८७%), उत्तराखण्ड - १०६,३९९ (+१६.८), अरुणाचल प्रदेश - ९५,३१७ (+००.४२%), हिमाचल प्रदेश - ८९,५०८ (+२७.३७%), महाराष्ट्र - ७५,६८३ (+१९.२२%), मणिपुर - ६३,७५६ (+३८.६१%), मेघालय - ५४,७१६ (+४.९१%), नागाल्याण्ड (+४.९१%) %), रे मिजोरम - ८,९९४ (+०.५१%)।^[९]

अरुणाचल प्रदेश[सम्पादन • स्रोत सम्पादन]

२००१ को जनगणना अनुसार, सबैभन्दा बढी नेपाली जनसंख्या भएका जिल्लाहरू पश्चिम कामेङ - १३,५८० (कुल जनसंख्याको १८.२%\), लोहित - २२,२०० (१५.७७%), रे दिवाङ उपत्यका - १५,४५२ (२६.७७%) छन्। नेपालीहरूको सबैभन्दा ठूलो अनुपातका तहसीलहरू कोरोनु (५५.३५%), किबिथु (५०.६८%), सुनपुरा (४२.२८%), विजयनगर (४२.१३%), रे रोइङ (३२.३९%) हुन्।

२०११ को जनगणना अनुसार, सबैभन्दा बढी नेपाली जनसङ्ख्या भएका जिल्लाहरू पश्चिम कामेङ - १४,३३३ (कुल जनसंख्याको १७.१%), लोहित - २२,९८८ (१३.७७%), रे दिवाङ उपत्यका - १४,२७१ (२२.९९%) छन्। नेपालीहरूको सबैभन्दा ठूलो अनुपातका तहसीलहरू कोरोनु (४८.४९%), किबिथु (६.५%), सुनपुरा (३४.४७%), विजयनगर (४१.८%), रे रोइङ (२६.०%) हुन्।

आसाम[सम्पादन • स्रोत सम्पादन]

१९९१ को जनगणना को समयमी, सबैभन्दा धेरै एकाग्रता भएका जिल्लाहरु सोनितपुर - ९१,६३१ (६.४३%), तिनसुकिया - ७६,०८३ (७.९१%), रे कार्बी आङ्लोङ - ३७,७१० (५.६९%) थिए।^[१०]

२००१ को जनगणना अनुसार, सबैभन्दा ठूलो जातीय नेपाली जनसंख्या भएका जिल्लाहरू सोनितपुर - १३१,२६१ (कुल जनसंख्या ७.८१%), तिनसुकिया - ८७,८५० (७.६४%), रे कार्बी आङ्लोङ - ४६,८७१ (५.७६%) छन्। सादिया (२७.५१%), ना दुआर (१६.३९%), हेलेम (१५.४३%), मार्गेरिता (१३.१०%), रे उमराङ्सो (१२.३७%) नेपालीहरूको सबैभन्दा ठूलो अनुपात भएका तहसीलहरू हुन्।

२०११ को जनगणना अनुसार, सबैभन्दा ठूलो जातीय नेपाली जनसंख्या भएका जिल्लाहरू सोनितपुर - १३५,५२५ (कुल जनसंख्याको ७.०४%), तिनसुकिया - ९९,८१२ (७.५२%), रे कार्बी आङ्लोङ - ५१,४९६ (५.३८%) छन्। सादिया (२६.२%), ना दुआर (१४.८८%), हेलेम (१४.३५%), मार्गेरिता (१३.४७%), रे उमराङ्सो (१२.४६%) नेपालीहरूको सबैभन्दा ठूलो अनुपात भएका तहसीलहरू हुन्।

मणिपुर[सम्पादन • स्रोत सम्पादन]

२०११ को जनगणना अनुसार, नेपाली जनताको सबैभन्दा ठूलो अनुपातका तहसिलहरू सदर हिल्स पश्चिम (३३.०%), सैतु-गाम्फाजोल (९.५४%), रे लम्साङ (१०.८५%) हुन्। सबैभन्दा धेरै नेपाली जनसङ्ख्या भएका जिल्लाहरू सेनापति - ३९,०३९ (८.१५%), इम्फाल पश्चिम - १०,३९१ (२.०१%) रे इम्फाल पूर्व - ६,९०३ (१.५१%) हुन्। यसअघिको जनगणनाले मणिपुरमी नेपाली भाषीहरूको सङ्ख्या यसरी गणना गरेको थियो:

१९६१ जनगणना: १३,५७१
१९७१ जनगणना: २६,३८१
१९८१ जनगणना: ३७,०४६
१९९१ जनगणना: ४६,५००
२००१ जनगणना: ४५,९९८
२०११ जनगणना: ६३,७५६

मेघालय[सम्पादन • स्रोत सम्पादन]

गोरखा जनसङ्ख्या प्रायः पूर्वी खासी पहाड (३७,००० वा ४.४८%) रे रिभोई (१०,५२४ वा ४.०७%) जिल्लाहरूमा केन्द्रित छ। सबैभन्दा धेरै एकाग्रता भएका तहसीलहरूमी Myliem (8.18%) र Umling (6.72%) पर्छन्।

सहरहरू मध्ये, शिलङ क्यान्टोनमेन्ट (२९.९८%), शिलङ (९.८३%), पिन्थोरुमखराह (७.०२%), नोङ्मिन्सोङ (२६.६७%), मदनर्तिङ (१७.८३%), र नोङ्क्सेह (१४.२०%) मी नेपाली बोल्नेहरूको संख्या सबैभन्दा बढी छ।

यसअघिको जनगणनाले मेघालयमी नेपाली भाषीहरूको सङ्ख्या यसरी गणना गरेको थियो:^[११]

१९६१: ३२,२८८
१९७१: ४४,४४५
१९८१: ६१,२५९
१९९१: ४९,१८६
२००१: ५२,१५५
२०११: ५४,७१६

मिजोरम[सम्पादन • स्रोत सम्पादन]

२०११ को जनगणना अनुसार, मिजोरममी कुल ९,०३५ गोर्खाहरू छन्। यसमध्ये, ५,९४४ आइजवल जिल्लाको Tlangnuam तहसीलमी केन्द्रित छन्, जहाँ तिनीहरू जनसंख्याको १.९% बन्छन्। केन्द्रीय गोर्खा मन्दिर समितिले मिजोरममी जम्मा १३ वटा हिन्दू मन्दिरहरू सञ्चालन गर्दछ रे यिनीहरू राज्यमी एकमात्र हिन्दू पूजास्थलहरू हुन्।^[१२]

नागाल्याण्ड[सम्पादन • स्रोत सम्पादन]

अधिकांश नेपाली भाषी जनसङ्ख्या दिमापुर (२१,५९६ वा ५.७०%) रे कोहिमा (९,८१२ वा ३.६६%) जिल्लाहरूमी पाइन्छ। सबैभन्दा बढी केन्द्रित तहहरू नागिनीमोरा (७.४८%), मेराङ्मेन (६.७८%), निउल्यान्ड (६.४८%), कुहोबोटो (७.०४%), चुमुकेडिमा (७.०७%), धनसिरिपार (६.०९%), मेदजिफेमा (९.११%), नामसाङ (९.११%) ८.८१%), कोहिमा सदर (६.२७%), सेचु-जुब्जा (५.०३%), र पेडी (७.६१%) हुन्।

सिक्किम[सम्पादन • स्रोत सम्पादन]

सिक्किम राज्य भारतको एक मात्र राज्य हो जहाँ बहुसंख्यक जातीय नेपाली जनसंख्या छ।^[१३] २०११ को सिक्किम जनगणनाले सिक्किम भारतको सबैभन्दा कम जनसंख्या भएको राज्य हो भनेर पत्ता लगायो। २०११ को जनगणना अनुसार सिक्किमको जनसंख्या ६१०,५७७ थियो, रे पछिल्लो जनगणना पछि लगभग १००,००० ले बढेको छ।^[१४] नेपाली/गोर्खाली भाषा सिक्किमको भाषा हो, जबकि तिब्बती (भुटिया) रे लेप्चा निश्चित क्षेत्रमी बोलिन्छ।^[१५]^[१६] २०११ को जनगणना अनुसार विभिन्न तिब्बती भाषा बोल्ने कुल ४५३,८१९ थिए (नेपाली – ३८२,२००, लिम्बु – ३८,७३३, शेर्पा – १३,६८१, तामाङ – ११,७३४ रे राई – ७,४७१)। जसमध्ये २०.१४% (९१,३९९) तिब्बती लिम्बु/तामाङ, ६.२३% (२८,२७५) दलित र ७३.६३% सामान्य वर्गका थिए।

जनगणना अनुसार सिक्किममी कुल ५३,७०३ लिम्बू रे ३७,६९६ तामाङ छन्, जसमध्ये अधिकांशले नेपाली भाषालाई आफ्नो मातृभाषाको रूपमी बोल्छन्। साथै, भोटिया रे लेप्चा समुदायले पनि नेपाली भाषालाई आफ्नो मातृभाषाको रूपमी बोल्छन्। २०११ को जनगणना अनुसार, सिक्किममी कुल ६९,५९८ भोटिया (शेर्पा, तामाङ, गुरुङ रे तिब्बती आदि सहित) थिए तर ५८,३५५ मात्र सिक्किम रे शेर्पा जस्ता भाषाहरू बोलिरहेका थिए। ४२,९०९ लेप्चा मध्ये लेप्चा भाषाका लागि ३८,३१३ जना मात्र बोल्ने थिए।

उत्तराखण्ड[सम्पादन • स्रोत सम्पादन]

२०११ को जनगणना अनुसार, नेपाली भाषा बोल्नेहरूको कुल संख्या १०६,३९९ छ, जुन राज्यको कुल जनसंख्याको १.१% हो।^[१७]

पश्चिम बंगाल[सम्पादन • स्रोत सम्पादन]

२००१ को जनगणना अनुसार, पश्चिम बंगालमी कुल १,०३४,०३८ जातीय गोर्खाहरू छन्, जसमध्ये १,०२२,७२५ नेपाली भाषा बोल्ने रे ११,३१३ तामाङ रे शेर्पा जस्ता भाषा बोल्नेहरू छन्। दार्जिलिङ रे कालिम्पोङ जिल्लाहरूमी जनसंख्या ७४८,०२३ (कुल जनसंख्याको ४६.४८%) रे जलपाईगुडी - २३४,५०० (६.९९%) छ।पश्चिम बङ्गालका अधिकांश जातीय नेपालीहरू गोरखाल्याण्ड टेरिटोरियल एडमिनिस्ट्रेशन क्षेत्रमी बस्छन्।^[१८] करिब ७.५६% नेपालीहरू कामी रे सार्की (२००१ मी ७८,२०२ जनसङ्ख्या) जस्ता जातिहरूका दलित थिए। जनगणना अनुसार अनुसूचित जनजाति (लिम्बु रे तामाङ) को रूपमी वर्गीकृत दुई जनजातिले नेपाली जनसंख्याको १६% ओगटेको छ। बाँकी ७६ प्रतिशत सामान्य वर्गका थिए ।^{[citation needed]}

२०११ को जनगणना अनुसार विभिन्न नेपाली भाषा बोल्ने कुल १,१६१,८०७ थिए। यसमध्ये ७.२४% दलित (८४,११०) रे १६.६२% (१९३,०५०) आदिवासी तामाङ/लिम्बु थिए। बाँकी ७६.१४ प्रतिशत सामान्य वर्गका थिए ।^{[citation needed]}

जबरजस्ती विस्थापन[सम्पादन • स्रोत सम्पादन]

उत्तरपूर्वी भारत राज्यहरूमी नेपाली भाषीहरूले हिंसा रे जातीय सफायाको सामना गरेका छन्। १९६७ मी, ८,००० भन्दा बढी नेपाली भाषी मानिसहरूलाई मिजोरमबाटी निष्कासित गरियो, जबकि मणिपुरमी २,००० भन्दा बढीले १९८० मी उस्तै नियति भोगे। आसाम (सन् १९७९ मी) रे मेघालय (१९८७ मी) आतङ्ककारी समूहहरूले दशौं हजार नेपाली भाषीहरूलाई देश निकाला गरेका थिए।^[१९]

सबैभन्दा ठूलो विस्थापन मेघालयमी भयो, जब खासी विद्यार्थी युनियन (केएसयू) ले राज्यको पूर्वी भागमी बस्ने नेपाली भाषीहरूलाई निशाना बनाएको थियो। १५,००० भन्दा बढी नेपाली भाषीहरूलाई देश निकाला गरियो, जबकि लगभग १०,००० शिलोङको शरणार्थी शिविरमी अमानवीय जीवनमी बाँच्न बाध्य भए।^[२०] जोवाईको कोइला खानीमी गोर्खा मजदुरलाई निशाना बनाइयो रे उनीहरुको हत्याका कारण केही साताभित्रै दर्जनौं गोरखा बालबालिका भोकभोकै मरेका थिए ।^[२१] सन् २०१० मी खासी रे गोर्खाबीच दंगा भयो जसमी धेरै गोर्खाको ज्यान गएको थियो । गोरखाका एक वृद्धलाई जिउँदै जलाइएको छ ।^[२२]^[२३]

१९८० को दशकमी, नागाल्याण्डका अधिकांश गोर्खाहरूलाई उनीहरूको भूमि गुमाउन बाध्य पारियो, रे तिनीहरूमध्ये २०० को मेरापानी वोखा जिल्ला नजिकै हत्या गरियो।^[२१]

राजनीति[सम्पादन • स्रोत सम्पादन]

गोर्खाल्याण्ड आन्दोलन नेपाली भाषी भारतीयहरूका लागि पश्चिम बंगालको गोर्खाल्याण्ड क्षेत्रमा छुट्टै भारतको राज्य बनाउने अभियान हो। प्रस्तावित राज्यमी दार्जीलिङ जिल्लाको पहाडी क्षेत्र, कालिम्पोङ जिल्ला रे डुअर्स क्षेत्रहरू समावेश छन् जसमी जलपाईगुडी, अलीपुरद्वार रे कूचबिहार जिल्लाहरू समावेश छन्। दार्जिलिङमी छुट्टै प्रशासनिक इकाईको माग सन् १९०९ देखि रहेको छ, जब दार्जिलिङको हिलमेन एसोसिएसनले मिन्टो-मोर्ले रिफर्म्सलाई छुट्टै प्रशासनिक संरचनाको माग गर्दै ज्ञापनपत्र बुझाएको थियो।^[२४]

दार्जिलिङ गोर्खा हिल काउन्सिल[सम्पादन • स्रोत सम्पादन]

दार्जिलिङ गोर्खा हिल काउन्सिल (DGHC) (१९८८-२०१२), एक समय दार्जिलिङ गोर्खा स्वायत्त हिल काउन्सिलको रूपमी छोटो अवधिको लागि पनि चिनिन्थ्यो, एक अर्ध-स्वायत्त निकाय थियो जसले भारतको पश्चिम बंगाल राज्यको दार्जिलिङ जिल्लाको पहाडहरूको प्रशासनको हेरचाह गर्‍यो। DGHC यसको अधिकार अन्तर्गत तीन उप-डिभिजनहरू थिए: दार्जिलिङ, कालिम्पोङ, रे कुर्सियोङ रे सिलिगुडी उपविभागका केही क्षेत्रहरू।

सुभाष घिसिङ को नेतृत्वमी, गोर्खाहरूले दार्जिलिङका पहाडहरू रे दार्जिलिङसँग जोडिएको डुअर्स रे सिलगढी तराईका क्षेत्रहरूलाई नक्कल गरी भारतभित्रै गोर्खाल्याण्ड नामक राज्य निर्माणको माग उठाए। सन् १९८६ देखि १९८८ सम्म दार्जिलिङ पहाडमी हिंसात्मक आन्दोलन भयो जसमी १२०० जनाको ज्यान गएको थियो ।

अर्ध-स्वायत्त दार्जिलिङ गोर्खा हिल काउन्सिल भारतको केन्द्रीय सरकार, पश्चिम बंगाल सरकार रे कोलकातामी गोर्खा राष्ट्रिय मुक्ति मोर्चाबीच २२ अगस्ट १९८८ मी भएको दार्जिलिङ गोर्खा हिल काउन्सिल सम्झौतामी हस्ताक्षरको परिणाम थियो।

गोर्खाल्याण्ड क्षेत्रीय प्रशासन[सम्पादन • स्रोत सम्पादन]

DGHC ले नयाँ राज्य गठन गर्ने आफ्नो लक्ष्य पूरा गरेन, जसले गर्दा सुभाष घिसिङको पतन भयो रे 2007 मी बिमल गुरुङको नेतृत्वमा अर्को पार्टी गोर्खा जनमुक्ति मोर्चा (GJM) को उदय भयो, जसले गोर्खाल्याण्ड राज्यको लागि दोस्रो आन्दोलन सुरु गर्यो।

GJM नेतृत्वको गोर्खाल्याण्ड राज्यको लागि तीन वर्षको आन्दोलन पछि, GJM ले दार्जिलिङ पहाडहरू प्रशासन गर्न एक अर्ध-स्वायत्त निकाय गठन गर्न राज्य सरकारसँग सम्झौता गर्‍यो। १८ जुलाई २०११ मी केन्द्रीय गृहमन्त्री पी. चिदम्बरम, पश्चिम बंगालका मुख्यमन्त्री ममता बनर्जी, तत्कालीन दार्जिलिङ लोकसभा सांसद जसवंत सिंह रे गोरखा जनमुक्ति मोर्चाका नेताहरूको उपस्थितिमा सिल्लुगडी नजिकैको पिनटेल गाउँमी गोर्खाल्याण्ड क्षेत्रीय प्रशासनको लागि सम्झौता पत्रमी हस्ताक्षर भएको थियो। । सम्झौतामी पश्चिम बंगालका गृहसचिव जीडी गौतम, केन्द्रीय गृह मन्त्रालयका सहसचिव के.के. पाठक रे गोरखा जनमुक्ति मोर्चाका महासचिव रोशन गिरी।