जङ्गबहादुर राणा

**जङ्गबहादुर कुँवर**
श्री ३ महाराज; जङ्गबहादुर कुँवर; राना
	प्रथम राणा प्रधानमन्त्री जङ्गबहादुर राणा
	नेपालको प्रधानमन्त्री
	कार्यकाल; वि.सं. १९०३ असोज २ – वि.सं. १९१३ साउन १७ गते
अग्रज :	फत्तेजङ्ग शाह
उतराधिकारी :	बमबहादुर राणा
	नेपालको प्रधानमन्त्री
	कार्यकाल; वि.सं. १९१४ जेष्ठ ११ – वि.सं. १९३३
अग्रज :	बमबहादुर राणा
उतराधिकारी :	रणोद्दिप सिंह बहादुर राणा
	नेपालको प्रधान सेनापति
अग्रज :	गगन सिंह भण्डारी
उतराधिकारी :	कृष्णबहादुर राणा
आफ्नोइ जानकारी
जनम	वि.सं. १८७४ असार 5; मथुरा बेशी, अर्घाखाँची, नेपाल
मर्‍या	वि.सं. १९३३; पत्थरघट्टा, रौतहट जिल्ला, नेपाल
नागरिकता	नेपाली
जीवनसङ्गी	महारानी हिरण्यगर्भा देवी
सम्बन्ध	दाजु जङ्गबहादुर राणा
चेलाचेली	जगतजङ्ग राणा, जीतजङ्ग राणा, पद्मजङ्ग राणा
पेशा	प्रधानमन्त्री
धर्म	हिन्दु
सैनिक सेवा
युद्ध	तेश्रो नेपाल-भोट युद्ध

महाराजा जङ्गबहादुर कुँवर राणाजी, (जन्म बीर नरसिंह कुँवर, वि.सं. १८७४ असार ४; जङ्गबहादुर राणाको रूपमी लोकप्रिय) नेपालको ८औँ प्रधानमन्त्री तथा प्रथम श्री ३ महाराज थिए। वि.सं. १९०३ सालमी भएको कोतपर्व^[२] रे भण्डारखाल पर्वपछि जङ्गबहादुर नेपालको राजनीति रे शासन व्यवस्थामी एक्कासी शक्तिशाली हुन सफल भएका थिए। नेपालको शासनव्यवस्थामी राजा राजेन्द्र शक्तिशाली भएर पदासिन रहेको समयमी जङ्गबहादुरले राजदरबार भित्र आन्तरिक विद्रोह गरेर युवराज सुरेन्द्रलाई गद्दी आरोहण गराइ दामोदर पाँडे, भीमसेन थापा, रणजङ पाँडे रे माथवरसिंह थापाको नीति सकारेर आफूलाई अत्यधिक शक्तिशाली बनाएका थिए।^[३]^[४]^[५]

वि.सं. १९१३ साउन १८ मी जङ्गबहादुरले मुख्तियार पदबाट राजिनामी दिएर श्रावन २४ गते राजा सुरेन्द्रबाटी कास्की रे लमजुङको श्री ३ महाराज पद प्राप्त गरेका थिए। महाराज पद प्राप्त गरिसकेपछि नै उनलाई श्री ३ जङ्गबहादुर कुँवर राणाजी भन्न थालिएको हो।^[६]^[७] श्री ३ महाराजको लागि श्रीपेच बनाउन लगाई जनताको छोराद्वारा श्रीपेच लगाउने जङ्गबहादुर पहिलो व्यक्ति थिए।^[८]

नेपालले अङ्ग्रेजसँगको युद्धमी गुमाएको भूभागमध्ये यिनले अङ्ग्रेजलाई खुसी पारी राप्तीदेखि महाकालीसम्मको भूभाग जसमी वर्तमानको तराईमी पर्ने बाँके, बर्दिया, कैलाली तथा कञ्चनपुर पुनः नेपालमी गाभ्न सफल भएका थिए।^[९] वर्तमान समयमी यस भूभागलाई नयाँ मुलुकको नामले समेत चिनिन्छ।^[१०] नेपालमी राणा शासनको जग बसालेर १०४ वर्षसम्म पारिवरिक शासनशैलीको आरम्भ गर्ने व्यक्ति यिनै हुन्। बेलायती शासकहरूका प्रिय रहेका^[११] जङ्गबहादुरले आफ्नो शासनकालको समयमी दरबारिया कट्टर विरोधीहरूलाई तह लगाएर एकतन्त्री शासन चलाएका थिए। बेलायत रे फ्रान्सको भ्रमणबाटी फर्केपछि उनले नेपाली कला, संस्कृति, जनजीवन रे कानूनमी समेत पश्चिमी प्रभावको छाप छोडेका थिए।^[१२]

प्रारम्भिक जीवन रे परिवार

जन्म

जङ्गबहादुर राणाको जन्म वि.सं. १८७४ असार ७ गते अर्घाखाँची वाङ्ला मथुराबेशिमी भएको थियो। उनको बुवा काजी बालनरसिंह कुँवर थिए भने आमा गणेशकुमारी थिइन्। उनको जन्मको नाम बीरनरसिंह कुँवर थियो।^[१३] काजीको छोरा भएको कारणले उनको बाल्यकाल सम्पन्न तरिकाले नै बितेको थियो। उनको बुवा तत्कालीन राजा रणबहादुर शाहको अङ्गरक्षक थिए। उनको परिवार तत्कालीन नेपालको प्रधानमन्त्री भीमसेन थापाको नातेदार पर्थ्यो। उनकी आमा माथवरसिंह थापाकी सहोदर बहिनी रे महारानी ललितत्रिपुरासुन्दरीकी दिदी थिइन्।

पूर्वज

मुख्य लेख: राणा वंश

रामकृष्ण कुँवर; उनका ज्यु ज्यु बाजे
बालनरसिंह कुँवर; उनका पिता

उनको बुबा काजी बालनरसिंह कुँवर दरबारमी रहिरहदा तत्कालीन राजा रणबहादुर शाहको उनको आफ्नै सौतेनी भाइ शेरबहादुर शाहले हत्या गरेका थिए जसको प्रतिउत्तरको क्रममी बाल नरसिंहले शेरबहादुर शाहलाई घटनास्थलमी मारेका थिए। यस साहसिक कार्यका लागि उनलाई 'काजी' पद शीर्षकबाटी पुरस्कृत गरियो, जसपछि यो प्रशासनिक पद उनको परिवारमी परम्पराको रूपमी कायम भयो। उनी दरबारमी हतियार लिएर जाने एकमात्र व्यक्ति थिए। उनी काजी रणजीत कुँवरका^[१४] नाति रे सरदार रामकृष्ण कुँवरका पनाति हुनुका साथै राजा पृथ्वीनारायण शाहको समयमी एक प्रभावशाली सैन्य अधिकारी थिए।^{[note १]} जङ्गबहादुरकी आमा गणेशकुमारी मार्फत उनी थापा वंशका मुख्तियार भीमसेन थापासँग सम्बन्धित थिए, जसले उनलाई सानै उमेरमी शाही दरबारमी प्रवेश गर्न मद्दत गर्‍यो। आफ्नो मावली हजुरआमा मार्फत उनी प्रतापी पाँडे वंशसँग सम्बन्धित थिए किनकि वहाँको बुवापट्टिकी हजुरआमा राना कुमारी एक प्रभावशाली शाही दरबारी 'काजी' रणजीत पाँडेकी छोरी थिइन्।^[१५]^[१६]

प्रारम्भिक जीवन

जङ्गबहादुर ११ वर्ष छँदा काजी प्रसादसिंह बस्न्यातकी भित्रिनी पट्टिकी छोरी प्रसादकुमारीसँग कुमारग्रह उतारी विवाह भएको थियो।^[१७] नेपाल दरबारमी भीमसेन थापाको पतन भएपछि बालनरसिंहको जागिर खोसिएको थियो। परिवारको बिचल्ली भएसँगै सो कठिन समयमी जङ्बहादुरको जुवाको लतले गर्दा भएभरका पारिवारिक धनसम्पति नाश भएको थियो। अन्त्यमी उनको बुवा काशी जान वाध्य भएका रे दुःख गरेर कमाएको सम्पति लिएर वि. सं. १८९६ मी काठमाडौँ फर्कदा उनकी पत्नी मरिन् रे वि. सं. १८९९ मी बालनरसिंह कुँवर पनि चिन्तैचिन्ताले मरेका थिए।

जङ्गबहादुर सेवामुक्त भएर हिँडिरहेको बेला वि.सं. १८९७ को माघ महिनामी हात्ती खेदामी आफ्नो बहादुरी देखाउँदा तत्कालीन राजा राजेन्द्र शाहबाटी उनलाई तोपखानाको कप्तान दिएपछि उनी पुनः जागिरे हुन पुगेका थिए। जागिरे भएपछि उनले राजपरिवारको आँखामी पर्नको लागि अनेकौं वीरता देखाए, जसमी वि.सं. १९९८ मी दहचोक जङ्गलमी चितुवा काट्ने, मातेको हात्तीलाई नियन्त्रण गर्ने, त्रिशूली देवीघाटको झगडा मिलाउने, तत्कालीन युवराज सुरेन्द्रको आठपहरिया छँदा त्रिशुली बजार भ्रमणका सिलसिलामी त्रिशूलीमी हामफाल्ने, वि.सं. १८९९ वैशाखमी बाह्रवर्षे इनारमी हामफाल्ने लगायतका काम गरेका थिए।

आफ्नो प्रारम्भिक दिनमी जङ्गबहादुर लफङ्गा, जुवाडे रहेको भएता पनि आफ्नो साहस, वीरता रे चतुरपनका कारण नेपालको इतिहासमी एक सफल नायकका रूपमी चिनिने गर्छन्।

वृत्ति

युवराज सुरेन्द्रको अङ्गरक्षक

नेपालका तत्कालीन युवराज सुरेन्द्रको स्वभाव रोमाञ्चकारी रे सनकपूर्ण थियो। उनको अङ्गरक्षक रूपमी कार्य गर्दा जङ्गबहादुरले युवराजद्वारा दिइएको जोखिमपूर्ण, साहसिक रे खतरनाक आदेशहरू पालना गर्नुपरेको थियो। जसमी त्रिशुली नदीमी घोडासहित हाम फाल्ने, धरहराबाटी हाम फाल्ने, बाह्र वर्षे इनारमी हामफाल्ने जस्ता आदेश रहेको थियो।

यस्तै वीरतापूर्वक कार्यको सराहना गर्दै उनलाई तत्कालीन राजा राजेन्द्रको आठपहरियामी नियुक्त गरिएको थियो। त्यहाँ काम गरेर अनुभव बटुलेपछि उनलाई तत्कालीन राजा राजेन्द्रले कुमारी चोकको काजी नियुक्त गरेका थिए जहाँ काम गर्दा उनले देशको आर्थिक स्थितिको ज्ञान पाएका थिए।

माथवरसिंहको हत्या

मुख्य लेख : माथवरसिंह थापा

वि. सं. १९०१ मी माथवरसिंह थापा काठमाडौ फर्केपछि देशमी शान्ति व्यवस्थाको आगमन हुने अड्कलबाजी गरिएको थियो।

जङ्गबहादुर कुँवरकाका काकाका छोरा देवीबहादुर कुँवर एउटा राजनीतिक अपराधमी फसेका थिए। यिनलाई प्राणदण्द दिइने निश्चितप्रायः थियो। यिनलाई बचाइन आवश्यक सहयोग गर्न जङ्गबहादुरले आफ्ना मामा माथवरसिंह थापा संग आग्रह पनि गरेका थिए। चाहेका भए मुख्तियार माथवरसिंह थापाले कप्तान देवीबहादुर कुँवरलाई प्राणदण्डको सजायबाटी बचाउन पनि सक्थे। तर चाहेनन्। फलस्वरूप उनलाई प्राणदण्ड मिलेको थियो। यस घटना बाटी जङ्गबहादुर कुँवर आफ्ना मामा मुख्तियार माथवरसिंह थापा संग क्रुद्ध थिए।^[१८]

मामा माथवरसिंहको सहानुभूति पाएर राजदरबारसँग नजिक भएका जङ्गबहादुर, आफ्नो मामाको आगमनपछि उनीहरूको सम्बन्धमी कटुता आएको थियो। सोही कटुताको परिणामस्वरूप जङ्गबहादुरले आफ्नै मामा माथवरसिंहको वि. सं. १९०२ जेठ २ गतेका राति राजदरबारमी गोली हानेर हत्या गरेका थिए। माथवर सिंहको हत्या गरेपछि जङ्गबहादुरसँग उनकी आमाले नबोल्ने अठोट गरेकी थिइन्।^[१९]

राजनीतिक अस्थिरताका बीच फत्तेजङ शाहको नेतृत्वमी मन्त्रिमण्डल विस्तार गरिएको थियो। उनले प्रधानसेनापति गगनसिंहलाई ७ रेजिमेन्टको अधिकारी, अभिमानसिंह रानामगरलाई ३ रेजिमेन्टको अधिकारी रे जङ्गबहादुरलाई ३ रेजिमेन्टको अधिकारी बनाएका थिए।

मामाको हत्या गरेपछि दरबारको शासन व्यवस्थामी आफ्नो कद बढ्ने सोचेका थिए तर उनी चौथो श्रेणीको भारदारमी परेका थिए। आफ्नो महत्त्वाकांक्षाको कारणले गर्दा जङ्गबहादुरले राजा रे रानीलाई खुसी पार्न विभिन्न प्रयत्न गरेका थिए।^[२०]

आफ्नो मामाको हत्या गरेपछि उनकी आमा गणेशकुमारीले जङ्गबहादुरसँग नबोल्ने प्रतिज्ञा गरेकी थिइन्।

गगनसिंहसँगको सम्बन्ध

गगनसिंह भण्डारी तत्कालीन राजाको एकदमै नजिक रहेका थिए। तत्कालीन रानी राज्यलक्ष्मीको विश्वास पात्रको रूपमी रहेको गगनसिंह रे रानीबीच प्रेम रहेको हल्ला समेत दरबारमी सुनिएको थियो। गगन सिंह रे तत्कालीन रानीको सम्बन्धलाई तत्कालीन राजा राजेन्द्र तथा तत्कालीन युवराज सुरेन्द्रले मन पराएका थिएन्न्। जङ्गबहादुर रे युवराजबीच गहिरो सम्बन्ध रहेको थियो। यसै कारणले गर्दा गगन सिंह र जङ्गबहादुर बीच राम्रो सम्बन्ध रहेको थिएन। डायमनसम्शेर राणाले आफ्नो उपन्यास 'सेतो बाघ'मी गगन सिंहको हत्या राजा राजेन्द्र रे युवराज सुरेन्द्रको आदेशमी जङ्गबहादुरले गरेको उल्लेख गरेका छन्। यस हत्याकाण्डको कारणले रानी आवेशमी आएर उनको हत्यारा खोज्ने निहुँमी आयोजना गरेको सभामै विध्वंशकारी कोत पर्व मच्चिन गएको थियो जसको परिणामस्वरूप नेपालको तत्कालीन राजनीतिमी जङ्गबहादुर शक्तिशाली भएर निस्केका थिए। यी विषयहरूलाई अध्ययन गर्दा जङ्गबहादुर तथा गगन सिंह बीच एक प्रतिसपर्धीको सम्बन्ध रहेको अड्कल गर्न सकिन्छ।^[२१]

कोत पर्व

तत्कालीन रानी राज्यलक्ष्मी देवीको विश्वासपात्र गगनसिंहको हत्यारा पत्ता लगाउनको लागि कोतमी वि.सं. १९०३ भदौ महिनाको ३१ गते राति भारदारहरूहरूलाई बोलाइएको थियो। सोही सभामी भारदारहरूबीच विवाद हुँदा मच्चिएको यो काण्डले तत्कालिन नेपालको अस्थिर राजनीतिलाई १०४ वर्षे राणा शासनतिर सुम्पेको थियो।^[२२]

गगनसिंहको हत्यारा पत्ता लगाउनको लागि सबैभन्दा पहिले अभिमान सिंह राना मगरलाई मारेपछि त्यहाँको स्थिति चर्किदै हात हालाहाल रे गोली हानाहान हुँदा त्यस समय नेपालका प्रधानमन्त्री फत्तेजङ्ग शाह, काजी दलभञ्जन पाँडे, कर्पदार काजी वीरकेशर पाँडे लगायतका ३१ जनाको हत्या भएको थियो। यस घटनामी कुल ११ चौतारिया, ६ पाँडे, ३ थापा रे ११ अन्य क्षेत्रीय भारादारको हत्या भएको थियो। यस घटनापछि रानी राज्यलक्ष्मी देवीको मौखिक हुकुमले जङ्गबहादुरलाई प्रधानमन्त्री रे प्रधानसेनापति बनाइएको थियो। वि.सं. १९०३ असोज २ गते तत्कालीन राजा राजेन्द्रबाटी लालमोहर पाएपछि जङ्गबहादुर नेपालको आधिकारिक मुख्तियार बन्न पुगेका थिए।^[२३]

प्रधानमन्त्री

भण्डारखाल पर्व

कोत पर्वपछि रानी लक्ष्मीदेवीको मन जितेर प्रधानसेनापति बन्न सफल भएका जङ्गबहादुरले माथवरसिंह थापाको हत्या गरे जस्तै युवराज सुरेन्द्रको हत्या गरि रणेन्द्रलाई गद्दीमी राख्न आवश्यक प्रबन्ध गर्न दबाब दिएकी थिइन्। रानीले जङ्गबहादुरबाटी आफ्नो उद्देश्य पुरा हुने विश्वास गरेता पनि जङ्गबहादुरले मामा माथवरसिंह थापाले झैँ रानीको आदेश उल्लङ्घन गरेका थिए।

यसैको निहुँमी रानीले वि.सं. १९०३ कात्तिक १२ गते हनुमानढोकाको भण्डारखाल बगैँचामी भोजको आयोजना गरेकी थिइन्। सोही भोजमी जङ्गबहादुर रे उनका भाइहरूलाई विष मिसिएको खाना खुवाएर हत्या गर्ने योजना बनाएको कुरा पण्डित विजयराजले पोल खोले पछि जङ्गबहादुरले आफ्ना विरोधीहरूको संहार गरेका थिए। यस घटनापछि यो षड्यन्त्रमी सामेल रहेका बिरध्वज बस्नेत लगायतलाई हत्या तथा कैद गरिएको थियो भने रानीको सम्पूर्ण अधिकार खोसेर देश निकाला गरिएको थियो।^[२४]

अलौ पर्व

भण्डारखाल पर्व भएपछि तत्कालीन राजा राजेन्द्र विक्रम शाह आफ्नो रानीसँगै केही समयका लागि काशी गएका थिए।^[२५] तत्कालीन राजा रे उनका भारदारहरू काशीमी षड्यन्त्र बनाउनमी व्यस्त रहेकाले प्रधानमन्त्री जङ्गबहादुरले वि. सं. १९०४ मी राजालाई पदच्युत गरि युवराज सुरेन्द्रलाई गद्दीमी राखेका थिए। जङ्गबहादुरले राजासँगै पठाएका आफ्ना गुप्तचरहरूद्वारा काशीमी भएका सबै षड्यन्त्र एवम् योजनाको बारम्बार जानकारीकै आधारमी राजाका सैनिक टोलीहरूलाई वीरगञ्जनजिकै अलौ भन्ने ठाउँमी बाटो ढुकी सबैको हत्या गरेका थिए रे राजा राजेन्द्र शाहलाई गिरफ्तार गरेर नजरबन्दमी राखिएको थियो। यो पर्वलाई नेपालको इतिहासमी 'अलौ पर्व' भनेर उल्लेख गरिएको छ।^[२६]^[२७]

राणाजी

वि. सं. १९०५ वैशाख महिनाको १३ गते तत्कालीन राजा सुरेन्द्रबाट तत्कालीन प्रधानमन्त्री जङ्गबहादुर लगायत उनका सबै वंशजहरू भारतको चित्तौडगढबाट राजपूत राणाजीका सन्तानहरू रहे भएका र कास्की आएर गोरखाबाट देशको सेवा गरेको कुरा मान्यता गराएर 'राणाजी' भन्न पाउने गराएकोले सो उपरान्त जङ्गबहादुर र उनका सबै वंशजहरूलाई राणाजी भन्न थालिएको थियो।^[२८]

युरोप भ्रमण

टुँडिखेल, सुन्धाराबाट त्रिपुरेश्वर जाने मोडटी रहेको जङ्ग बहादुरको शालिक

शाही राजदूतको रूपमी वि. सं. १९०६ साल माघमी युरोप भ्रमण जान लागेका जङ्गबहादुरले नेपालको राजनीतिक व्यवस्थालाई सामान्य बनाइ राख्न भाइ बमबहादुरलाई कार्यवाहक प्रधानमन्त्री रे बद्रीनरसिंहलाई कार्यवाहक प्रधानसेनापतिको जिम्मेवारी दिएका थिए।^[२९] उनको भ्रमण दलमी २ जना कर्णेलहरू जगत शमशेर, धीर शमशेर, १ जना कप्तान राम मेहर अधिकारी, ३ जना काजी करवीर खत्री, हेमदल थापा, डिल्लीसिंह बस्न्यात, ३ जना लप्टन लाल सिंह खत्री, करवीर खत्री, भीमसेन राना, ३ जना सुब्बा सिद्धिमान, सोम नरसिंह, सुबेदार दलमर्दन थापा गरि एक वैद्य चक्रपाणी, एक कलाकार भाजुमान चित्रकार, ४ जना भान्से, १२ जना नोकर रे १० जना सहयोगी रहेका थिए।^[३०]^[३१]

ठूलो दलबल सहित नेपालबाटी प्रस्थान गरेका यिनीहरू बिहारको पटनामी १९ तोपको सलामी दिएर स्वागत गरिएको थियो। पटनाबाटी कलकत्ता पुगेपछि समेत उनीहरूलाई सोही प्रकारको सलामी दिइएको थियो। कलकत्तामी उनले शाही कार्यक्रममी भाग लिनुका साथै लर्ड रे लेडी डालहाउजीसँग भेट गरेका थिए। कलकत्ताबाटी पानी जहाजमी सामुद्रिक मार्ग प्रयोग गर्दै मद्रास, श्रीलङ्का रे इडेन हुँदै स्वेज नहर पुगेका थिए। इजिप्टमी कायरो रे एलेक्जेन्ड्रिया भ्रमण गरेपछि जङ्गबहादुर रे उनको टोलीले अब्बास प्रथमसँग भेट गरेका थिए। अन्तत जङ्गबहादुरको टोली वि. सं. १९०७ साल जेठमी बेलायतको साउथ ह्याम्पटन पुगेको थियो।

बेलायत भ्रमणको क्रममी राजकीय भेटघाट लगायतका काम गर्दै जङ्गबहादुर रे उनका दलले बेलयातको शासन प्रणाली, सैन्य संरचना, कारागार लगायतका महत्वपूर्ण विषयको अध्ययन गरेको थियो। बेलायत पछि फ्रान्स पुगेका जङ्गबहादुरले त्यहाँ समेत शक्ति सम्बन्धी ज्ञान लिएका थिए।^[३२]

युरोपका दुई शक्तिशाली राष्ट्रहरूको भ्रमण रे निरीक्षण गरेपछि जङ्गबहादुरले ब्रिटिससँग मेलमिलाप रे सहकार्य गेरेर अगाडि बढ्ने नीति सकार गरेका थिए।^[३३]

मुलुकी ऐन १९१०

मुलुकी ऐनलाई नेपालको पहिलो लिखित^[३४] रे संहिताबद्द राष्ट्रिय कानुनको दर्जा प्राप्त छ। यसलाई वि.स. १९१० पुस ७ गते जारी गारिएको थियो।^[३५]^[३६] जङ्गबहादुरले बेलायातको यात्राबाटी फर्केपछि युरोपको कानुनी अभ्यासको प्रेरणाले यो ऐन बनाएका थिए। यो नितान्त मौलिक कानुन रे हिन्दू दर्शनमी आधारित रहेको छ। यो कानुनको मुख्य उद्देश्य जातिको आधारमी अपराधीहरूलाई सजायको व्यवस्था गर्नु रहेको थियो। ^[३७]

नेपाल तिब्बत युद्ध / थापाथली सन्धि

बेत्रावती सन्धी अनुसार सन् १८४७ मी नेपालको प्रतिनिधित्व गर्दै सौरथसिंह पन्तको नेतृत्वमा नेपाली सैनिक मिसन चीन गएको थियो। वि.सं. १९०९ मी गएको पेकिङ प्रतिनिधि मण्डल मध्ये १९११ बैशाख मी लेफ्टिनेन्ट भीमसेन कुँवर मात्र फर्के। अरूलाई भोटेहरूले लुट्दा रे खानबस्न नदिँदा सबै बाटैमी मरे। नेपालबाटी गएको उक्त १३औँ मिसनका ४० देखि ४५ सदस्यहरूमध्ये भीमसेन राना मात्र सन् १८५२ मी स्वदेश फर्कन सफल भएका थिए। दलको मुख्य सैनिक मध्येका काजी गम्भीरसिंह अधिकारी, उपनेता सरदार शमशेर थापासहितले चीन रे तिब्बतमी पाएको हैरानीका कारण मृत्युवरण गरेका थिए।^[३८] ^[३९] भीमसेन रानाले जङ्गबहादुरको अगाडि तिब्बती भोटेहरूको अपमान रे दुर्व्यवाहारको वर्णन गरेपछि जङ्गबहादुरले तिब्बत/भोटमाथि आक्रमण गरेर ठीक पार्ने निर्णय गरेका थिए।

सुगौली सन्धिको कारणले आफ्नो अभिन्न भूभाग गुमाउन परेकोले भोटलाई जितेर राजा रे प्रजालाई खुसी पार्ने दाउमी जङ्गबहादुर कम्मर कसेका थिए।^[४०] नेपाल –तिब्बत /चीन युद्धको अन्त्य गर्न भएको बेत्रावती सन्धी पूर्ण रूपमी चिनियाँहरूको पक्षमी थियो। एक वर्षसम्म चलेको अन्तिम नेपाल तिब्बत युद्धको अन्त्य थापाथली सन्धि भएपछि सकिएको थियो। युद्धको परिणामस्वरूप भएको सन्धिको कारण तिब्बतले नेपाललाई प्रत्येक वर्ष १०,००० रकम तिर्नुपर्ने रहेको थियो।

श्री ३ महाराज लालमोहर

तत्कालीन राजा सुरेन्द्रबाटी वि.सं. १९१३ साउन २२ का दिन जङ्गबहादुरलाई कास्की र लमजुङको महाराज घोषित गरिएको थियो। उक्त घोषणाको आधारमी जङ्गबहादुर रे उनको परिवारमी त्यहाँको महाराजको उपाधि, दुई जिल्लाहरू लगायत देशको पश्चिममी रहेको काली रे पूर्वमी मेचीसम्मको राज्य सञ्चालनको सम्पूर्ण अधिकार प्रयोग गर्न सम्पत्तिको भोग चलन हस्तान्तरण हुने भनिएको थियो। यस बाहेक उनलाई जीवन रे मृत्युको अधिकार, सरकारका सबै तहका कर्मचारीहरूलाई नियुक्त रे बर्खास्त गर्नसक्ने अधिकार, कुनै पनि विदेशी राष्ट्रसँग सन्धिपत्रमा हस्ताक्षर गर्ने अधिकार, युद्धको घोषणा रे शान्ति सम्झौता गर्नसक्ने अधिकार, दोषीमाथि दण्ड सजाय तोक्न सक्ने अधिकार, नयाँ कानुनको निर्माण रे पुरानो कानुन (देवानी, फौजदारी र सैनिक अधिकार) खारेज गर्नसक्ने अधिकार दिइएको थियो।

माथि उल्लेख गरिएका सम्पूर्ण अधिकार जङ्गबहादुरको मृत्यु पश्चात उनका भाइ रे उनका छोराहरूमी हस्तान्तरण हुँदै जाने पनि घोषणापत्रमी राखिएको थियो। यससँगै राजाबाटी समेत राज्य सञ्चालन गर्दा हुनसक्ने आन्तरिक वा बाह्य मामिलामी गल्ती वा अपराधलाई निसर्ग गर्ने अधिकार समेत जङ्गबहादुरलाई दिइएको थियो।^[४१]

१९२४ माघ २२ मी जङ्गबहादुरले आफ्नो नाउँमी तल लेखिएको लालमोहर गराए-

“

श्री ५ महाराजधिराज सुरेन्द्र,श्री ५ महारजधिराज राजेन्द्र, श्री ५ महारजधिराज वलीअहद त्रैलोक्यबाट
श्री ३ महारज जङ्गबहादुर राणाजीके...
कंपू पल्टन कम्पनी भारादार जंगी मुलुकी निजामती गैर्हका नाउमा तिमीहरूले जो उर्दि देउला, सो उर्दि बजाउनु, हामीबाट अर्को कमान उर्दि बक्स्या पनि कबुल नगर्नु, तिम्रा उर्दि कमानमा नरहन्यालाई जातअनुसारको सजाय गर्न्याछन्. ...
इति संवत् १९२४ साल माघसुदि १० रोज २ शुभम्

„

यो लालमोहर पछि शाह वंश नाम मात्रको राजा रे श्री ३ नै नेपालको सर्वेसर्वा हुने भयो। श्री ५ को आदेशलाई श्री ३ ले खारेज गर्न सक्ने भए।

भारतीय सिपाही बिद्रोह, सन् १८५७

भारतमी अंग्रेज शासनप्रति असन्तोषको भावना सन् १८५० ताका प्रारम्भ भएको थियो। यसैबीच 'सिपाही विद्रोह'का नामले स्वतन्त्रता संग्राम सुरु भयो। यो विद्रोह दमन गर्न इस्ट इन्डिया कम्पनी सरकारको अनुरोधमी नेपालले २ जुलाई १८५७ मी ६ रेजिमेन्ट गोर्खाली फौज अंग्रेजको सहायतार्थ भारततर्फ पठायो। यसका साथै लर्ड केनिङको अनुरोध अनुसार, जङ्गबहादुर आफैं तीन पल्टन सेना लिएर १० डिसेम्बर १८५७ मी लखनऊतर्फ प्रस्थान गरे।

तिनले गोरखपुरदेखि लखनऊसम्मका विभिन्न स्थान नियन्त्रणमी लिई विद्रोही जत्थालाई १० मार्च १८५८ सम्ममी पूर्णरूपले लखनऊबाटी हटाई अंग्रेजी प्रभुत्व कायम गरे। गोर्खाली फौज नेपाल फर्कदा 'लखनऊ लुट' गरी आए भन्ने पनि इतिहासमी चर्चा गरिएको छ।

यस बारे बि.सं. १९३२ बैशाख ९ गते मंगलबार स्थापित गरिएको कालमोचन घाटको शिलापत्रमी जङ्गबहादुरले यसरी बर्णन गरेका छन्।

“

श्रीनेपाल मुलुकका माहाजन रयेत ...

... आउन्या हिन्दुस् थान् मा रह्याका बृटिस् सर्कारका फौज औ जगाजगाका राजारजौताहरू उठी बृटिस् सर्कारसंग हंगमा गरि जगाजगामा रह्याका मिम् बाबा: बाबिहरूलाई मार्दा अस्त्रिहत्या बालहत्या गर्याको हेरिरहन मुनासिब छैन भनि आफ्नु ४१ वर्षको उमेर हुदा बृटिस् सर्कारका मद्दतनिमित्त आफ्ना फौज पठाइ हंगमा गर्न्या रेबिलहरूसंग लडाञी गरि फेरि भारि फौज लि आफै गै लडाञी गरि गोरषपुर फत्त्ये गरि बृटिस् सर्कारका कम्यांडर इन चिफसंग सामेल भै लषनौ लडाञी गरि लषनौ फत्त्ये गरि यस्तै रितले रेबिल्हरूसंग २५ लडाञी गरि आफ्ना अकल् र ज्मामर्दिले बृटिस् सर्कारसंग दोस्ति बढाउदा ७२ सालमा बृटिस् सर्कारतर्फ गयाको नेपालका पश्र्वीम् तर्फको मुलुक् बृटिस् सर्कारबाट श्री नेपालसर्कारमा सपुर्त गराई बेलायत्का कुईन् बादसाहबात वजिरका नाउमा: जि:सि:बी भंन्या इलाकाप र तक्मा षलिता ...

इति सम्वत् १९३१ साल मिति चैतशुदि १५ रोज ३ शुभम्

„

नयाँ मुलुक फिर्ता

जङ्गबहादुरको गुणको बदला नेपाललाई के गरेर चुकाउने भन्ने कुरो भारतका बृटिस शासकहरूमी धेरै सर-सल्लाह भयो। अन्त्यमी सुगौली सन्धिद्वारा हरण गरिएको राप्तीदेखि कालीनदीसम्मको मैदानी भाग नेपाललाई फिर्ता गर्ने निधो भयो। त्यसबेला नयाँ मुलुकका रूपमी चिनिने बाँके, बर्दिया, कैलाली रे कञ्चनपुर जिल्लाको सीमारेखा २७८ किलोमिटर रहेको छ भने यसको क्षेत्रफल ९ हजार २ सय ७ वर्गकिलोमिटर छ।

महत्त्वपूर्ण कुरा के रहेको छ भने जङ्गबहादुरले नयाँ मुलुकरूपी भूमिको नापनक्सा नगरी फिर्ता लिन मानेनन्। यसैकारण ब्रिटिस कमिस्नरद्वारा त्यस क्षेत्रको सर्भेक्षण गरिँदै ७ फिट अग्लो रे १० फिट गोलाइ भएको २ सय ५२ जङ्गेखम्बा (जङ्गेपिलर) खडा गरियो। दुई वर्ष लगाएर जङ्गेखम्बाका साथै दसगजा क्षेत्र कायम गरिएपछि मात्रै दुई देशबीच १५ नोभेम्बर १८६० मी सीमा सन्धि भयो। सुगौली सन्धिमी नेपालले गुमाएको यो भाग ४४ वर्षपछि नेपालले फिर्ता पायो। यस सन्धिमी भारतका भाइसराय गभर्नर जनरल अर्ल केनिङका तर्फबाटी लेफ्टिनेन्ट जनरल जर्ज र्‍यामसे रे नेपालका महाराजाधिराज सुरेन्द्रविक्रम शाहका तर्फबाटी जङ्गबहादुर राणाले १ नोभेम्बर १८६० मी काठमाडौँमी संयुक्त हस्ताक्षर गरेका थिए। यसलाई गभर्नर जनरलले कलकत्तामी १५ नोभेम्बर १८६० मी अनुमोदन गरे। सन्धिको प्रारम्भिक अनुच्छेदमा 'यो भू-भाग नेपाल दरबारबाटी खटाइएको कमिस्नरको उपस्थितिमी ब्रिटिस सरकारबाटी नियुक्त कमिस्नरले दुई देशबीचको सीमारेखामी सीमांकन गरी पक्की स्तम्भहरू ठड्याई सो सीमाक्षेत्र विधिवत् नेपाली अधिकारीलाई सदाका लागि हस्तारण गरियो। यो सीमाक्षेत्र शान्तमय तरिकाले पुनःस्थापना गरी सदैव नेपालको अधीनमी रहने सुनिश्चितताका लागि दुई राष्ट्रबीच यो सन्धि गरिएको छ' भन्ने विवरण उल्लेख गरिएको छ।

जङ्गबहादुरलाई सीमा संरक्षणका दृष्टिकोणमी रे नेपालको गुमेको पश्चिमी तराई भाग अंग्रेजबाटी फिर्ता लिन उनले गरेको कार्यको सराहना गर्नुपर्छ।^[४२]

गोरखाको बुङ्कोट विद्रोह

१९३३ सालमी लखन थापाले गोरखाको बुङ्कोटमी विद्रोह गर्दा त्यहाँ लखनका साथै उनका ६ जना सहयोगीको पनि जंगबहादुरले ज्यान लिए।^[४३]

जङ्गबहादुरको हत्या प्रयासहरू

१९०३ को भण्डारखाल पर्व
रानी लक्ष्मीदेवीले जङ्गबहादुर रे उनका भाइहरूलाई भण्डारखालको बगैंचामी भोजको आयोजना गरि जङ्गबहादुरलाई बीष मिसाइएको खाना खान दिई हत्या गर्ने योजना बनाएकी थिइन्। पण्डित विजयराजले सो षड्यन्त्रको पोल खोलेपछि उनले रानीलाई देशनिकाला गराए।
१९०५ बैशाखमी जङबहादुर बागमती नुहाउन जाँदा मकैबारीमी दुई जना लुकेका मानिस पक्रिए। ती पक्रिएपछी बुझ्दा चौतारिया गुरुप्रसाद शाहले हतियार रे पत्र सहित पठाएका हत्यारा रहेछन्।^[४४]
वि.सं. १९०७ फागुन ६ गते बेलायत भ्रमण गरी फर्केपछि जङ्गबहादुरको हत्या गर्ने षड्यन्त्र बनेको थियो। सो षड्यन्त्रमा बमबहादुर, बद्री नरसिंह, जयबहादुर, करवीर खत्री, माहिला साहेबज्यू उपेन्द्रविक्रम सहभागी थिए। बमबहादुरले सो षड्यन्त्रको भण्डाफोर गरे। त्यो कुरा प्रमाणित भएकोले भारत इलाहावादको जेल-चलान गरी तीन जनालाई सजाय गरियो।^[४५]
वि.सं. १९०८ पुषमी भोटुसिंह बस्न्यातले जङ्गबहादुर रे उनका भाइहरूलाई एकै चिहान पार्ने षड्यन्त्र बनाएका थिए। सो षड्यन्त्रको पोल खुल्दा बस्न्यात सहित तीन जनालाई औलो क्षेत्र चितौनमी पठाई खेती गराए।^[४६]
१९३३ मा लखन थापाले गोरखामी जङ्गबहादुर विरुद्ध सैन्य संगठन गरेका थिए। उनले जङ्गबहादुर गोरखामी आएका बेलामी हत्या गरि अधिराजकुमार उपेन्द्रलाई राजा बनाई शासन सत्ता हत्याउने षड्यन्त्र गरेका थिए।

सन्तानहरू

उनका १३ छोराहरू रे २० छोरीहरू थिए; ^[४७]

भीम प्रताप जङ्ग राणा
जगतजङ्ग राणा
जीतजङ्ग राणा
पद्म जङ्ग राणा
बबर जङ्ग राणा
रणवीर जङ्ग राणा

त्यस्तै जेठी छोरी बदन कुमारीको विवाह कर्णेल गजराज सिंह थापासँग भएको थियो। ३ छोरीहरूको विवाह युवराज त्रैलोक्य विक्रम शाहसँग भएको थियो। केहीको बझाङी राजा विक्रम बहादुर सिंह रे युवराज धीरेन्द्र र नरेन्द्रसँग भएको थियो।

उत्तराधिकारीको रोलक्रम

१९२४ माघ सुदि १० रोज २ मी जङ्गबहादुरले श्री ३ महाराज रे प्रधानमन्त्रीको उत्तराधिकारीको रोलक्रम बनाए। उनले आफू पछि आफ्ना भाइहरूलाई राखे तर आफ्ना छोराहरू पछि भतिजाहरूलाई नराखी नातीलाई राखे। नातिपछी को रोलक्रममी भतिजाहरूलाई राखे। उनको यो अबैज्ञानिक रोलक्रमको नियमले राणा खलकमी जंग खलक रे शमशेर खलक बीच वैमनस्यता सुरु भयो। यसैको नतिजास्वरुप ४२ सालको पर्व घट्यो जसमी शमशेर खलकले जङ्गबहादुरका छोरा जगतजंग, नाति युद्धप्रतापजंगको हत्या गरे। बाँकी जंग खलकहरूलाई काठमाडौँबाटी निर्वासित गरियो।^[४८]

मृत्यु

वि.सं. १९३३ मी श्री ३ जङ्गबहादुरलाई Prince of Wales सँग नेपाल आएका Dr. Fayrer ले मुटुनजिक बोसो जमेको हुँदा त्यो क्रम बढ्दै गए छिटै मृत्यु हुन सक्ने भविष्यवाणी गरेका थिए।^[४९]

१९३३ सालमी जङ्गबहादुर सिकारको लागि तराई जाने भए। हनुमानढोका दरबारमी सुरेन्द्र विक्रम शाह महाराजधिराजसित मदेश शिकारमी जान बिदा हुने बेलामी "यस पाला त म निकै गले, शिकारबाटी यहाँ फर्केर सरकारको दर्शन गर्न आउन पाउँदिन कि क्या, त्यसैले सरकारसित एउटा विन्ती गर्छु" भनेर जङ्गबहादुरले भन्दा राजा सुरेन्द्र विक्रमले ," के कुरा सम्धी , भन न।" अनि जङ्गबहादुरले भने - "उहिलेको जस्तै गरि सरकारलाई आफ्नो बुइमी चढाएर तल चोकसम्म सवारी चलाउने इच्छा छ।" अनि बोकेर नासल चोकमी पुर्याई त्यतैबाटी बिदा भएर उनी मधेश तिर लागे।

फागुन १३ गते रगत बान्ता रे झाडा भएर आधा रातमी जेलाई पनि सेतो देख्ने भइ पत्थरघट्टा बागमती नदि तटमी श्री ३ जङ्गबहादुरले प्राण विसर्जन गरे। उनीसँग उनका तीन रानी हिरण्यगर्भकुमारी, पुतलीनानी रे मिश्री महारानी सति गए। हिरण्यकुमारीले टोपी, पुतलीनानीले लबेदा रे मिश्री महारानीले जुत्तासँग बेग्लाबेग्लै चितामी जलेर जङ्गबहादुरका नाममी सति गए।

दागबत्ती दिने काममी पद्मजङ राणाले गरेका थिए।^[५०] फागुन १६ गते दाहसंस्कार भयो।^[५१]

श्राद्ध

हरेक वर्ष फागुन शुक्लद्वादशी रे सोह्रश्राद्धमी समेतगरी दुई पटक जङ्गबहादुरको श्राद्ध गरिन्छ। जङ्गको श्राद्ध त्रिपुरेश्वरको कालमोचन घाटस्थित ‘जङ्ग हिरण्य हेम नारायण मन्दिर’ हाताभित्र जङ्गबहादुर राणाको शालिकको आड सरकारी खर्चमी गरिन्छ। सरकारी खर्चमी देशमी एकजना जङ्गबहादुरको मात्र श्राद्ध हुने गरेको गुठी संस्थानले गर्छ।

शुरुमी उनको श्राद्ध कौसीतोषखाना नामको सरकारी अड्डाले गर्दथ्यो। २०२० सालपछि भने यो श्राद्ध गुठी संस्थानले गर्न थालेको हो।

सुधारहरू

प्रशासनिक सुधार

वि.सं. १९०८ फागुन १ मी जङ्गबहादुरले हनुमानढोका दरबार भित्रको भण्डारखाल नेर संसद् भवनको (Parliament House) को निर्माण गरे। त्यस ठाउँमी उनले भारदारी कचहरी पनि आयोजना गर्दथे।^[५२]
कौसल अड्डा (भारदारी सभा) रे जङ्गी तथा निजामती जागिरदारहरूको नाम, थर रे दर्जाको अभिलेख राख्न ‘किताबखाना’ अड्डा स्थापना^[५३]
घूस खाने रे खुवाउनेहरू दुवैको छानबिन गरी सजायका निम्ति धर्मकचहरीको स्थापना^[५४]राणाकालमी जङ्गबहादुरले भारदारी कौशल रे धर्म कचहरी नामक अदालत स्थापना गरेका थिए। उनले १९१० सालमी मुलुकी ऐन जारी गरेका थिए।
मालमोत उठाउन मुखिया ‘चौधरीहरू’ को बन्दोबस्त। आफ्नो क्षेत्रको जग्गा जमीनको मालपोत चौधरीले नउठाए त्यस वापतको पोत उसैले भर्नुपर्ने नियम बसालियो। मालपोत उठाउने काम वापत चौधरीलाई गाउँघरका सानातिना मुद्दामामिलाको छिनोफानो गर्न पाउने अधिकार दिइएको थियो।^[५५]^[५६]

वि.सं १९२४ मी जङ्गबहादुरले बेलायतको नक्कल गरी आफ्ना रानी रे भाइहरूका नारीहरू जम्मा पारी लेडिज कोर्टको स्थापना गरे। त्यहाँ सबैले पालैपालो बोल्ने मौका पाउँथे। तर त्यसै साल अनिकाल परेकोले त्यो लेडिज कोर्टको त्यति महत्त्व नेपालीले बुझेनन्।^[५७]
१९२४ को अनिकाल, विपत्ति आइपरेका समयमी उपयोग गर्ने गरी कौशीअड्डामी आफ्नो तर्फबाटी जङ्गबहादुरले ११ करोड रुपियाँ जम्मा गरी प्रत्येक जिल्लामी "धर्मभकारी" खडा गर्ने उर्दी पिटाए।^[५०]
वि.स. १९२५ मी जङ्गबहादुरले भाइ, छोरा, भतिजा, भारदार जङ्गी, निजामती, गुरु, पुरोहित, सन्त, महन्त, साहस–महाजन, भलाद्मी, रैती, दुनियाँ सकललाई जम्मा गराउनका लागि ठाउँ ठाउँमी सूचना टाँस गरे, इस्तिहार जारी गरे, ढ्याङ्ग्रो पिटाए र टुँडिखेलको ऐतिहासिक खरीको रुखको चौतारामुनि ठूलो भेला गराए। उक्त जनभेलालाई सम्बोधन गर्दै जङ्गबहादुरले भनेका थिए, ‘देशमी संकटकालीन अवस्था आई परेमी, दैवी प्रकोप परेमी मात्र राष्ट्रको ढुकुटी (कौसी तोखाखाना)को प्रयोग गर्नु अन्यथा नगर्नू, बरु पछि हुने शासकले यस ढुकुटीमी थप गर्दै जानू। मैले आजका मितिमी यो ढुकुटीमी जम्मा ११ करोड रूपैयाँ राखिदिएको छु भन्दै सार्वजनिक घोषणा गरे।

कानुनी सुधार

मुलुकी ऐन जारी
यद्यपि त्यो ऐनमी एउटै खालको अपराधमी पनि जातका आधारमी मृत्युदण्ड रे फरक कैद सजायको व्यवस्था थियो।
अङ्ग भङ्ग गर्ने कानुन अन्त्य
‘बोक्सी’ को आरोप लगाउने रुढिवादी पक्षधरहरूलाई दण्ड सजायको व्यवस्था

सामाजिक-आर्थिक सुधार

गिद्धेप्रेसको स्थापना; यसै प्रेसबाटी मुलुकी ऐन छापिएको थियो।
जनगणना जसमी ५२ लाखको आँकडा निस्किएको थियो। ^[५८] ^[५९]
अविवाहित महिलाले अंश पाउने व्यवस्था
पहाड, मधेश र दुर्गम भेगमी हुलाकको बन्दोबस्त
वैद्यखानाको विस्तार^[६०]
बिफर जस्तो घातक रोग विरुद्ध लड्न खोप लगाउने प्रणाली
नेपाल आएका बेलायती चिकित्सक ओल्डफिल्डका अनुसार जङ्गबहादुर राणाले पहिलोपटक आफ्ना जेठा छोरालाई सन् १८५० मी बिफरविरुद्धको खोप लगाउन अनुमति दिएबमोजिम उनै ओल्डफिल्डले लगाइदिए । जङ्गबहादुरले १९०६ मी नै बिफर विरुद्ध खोप लगाउने योजना गरे। राज्यभरि नै खोप लगाउने योजनासहित सबैतिर कर्मचारी पठाए। त्यति वेला यो रोग देवीदेउता रिसाएर लागेको भनिन्थ्यो। त्यही रुढिवादी विश्वासका कारण पहाडतिरका जनताले खोप कार्यक्रमको घोर विरोध गरे। तर, श्री ३ जङ्गले कार्यक्रम सफल नै गराए। धेरै प्रयासपछि नेपालबाटी सन् १९७७ (२०३२ साल) मी उन्मूलन भयो। ^[६१]
१९२३ सालमी ठाउँठाउँमा धर्मभकारी खडा गराएर अन्न जम्मा गर्ने प्रचलन, रशद गोदाम अड्डा (हालको नेपाल खाद्य संस्थान)को स्थापना^[६२]। वि.सं. १९२६ मी काठमाडौँमी भयंकर अनिकाल पर्दा सरकारले तराईबाट तुरुन्तै चामल झिकाई रु.१ को चार पाथीको दरले बिक्री गर्‍यो। धर्मभकारीका लागि अन्न जोहो गर्न मालपोत लिंदा आधा नगद र आधा जिन्सी लिने गरिएको थियो। यो काम गर्न तराईमी जमीनदार चौधरी र पटवारीलाई, पहाडतर्फ थरी, मुखिया, जिम्मावाललाई तोकिन्थ्यो।
वन संरक्षणका लागि ‘काठमाल’ अड्डा खोली रूख काट्नेहरूलाई सजाय दिने व्यवस्था
इलाम चिया खेतिको सुरुवात^[६३]^[६४]

रक्षा क्षेत्र सुधार

रसुवागढी रे कोदारीगढीको निर्माण गरे।
जङ्गी अड्डाको स्थापना^[६५]
देशको अन्तर्राष्ट्रिय सीमा छुट्याउन जङ्गबहादुरले सन् १८६० को अक्टोबरदेखि एक–एक माइलमी सीमास्तम्भ राख्ने कार्यारम्भ गरे, जसलाई जङ्गे पिलरका रूपमी पनि चिनिन्छ।
नेपाल राज्यको नापी गराई नक्शा सम्पन्न
पहिलोपटक नेपालमै तोप कारखाना स्थापित

नेपालको शैक्षिक विकासमा जङ्गबहादुर

नेपालमी परम्परागत संस्कृत रे बौद्ध शिक्षाको प्रचलन रही रहेको बेला वि.सं. १९१० मी दरबार स्कुलको स्थापनासँगै नेपालमी अङ्ग्रेजी शिक्षा प्रणालीको सुरुआत भएको थियो।^[६६] राणाकालको १०४ वर्ष नै यस्तो रहृयो जब कुनै न कुनै रूपमी नेपालले उच्च शिक्षा मात्र होइन पाश्चात्य शिक्षाको पनि जग हाल्न सक्यो। राणा शासनका संस्थापक एवं प्रथम राणा प्रधानमन्त्री रे कास्की तथा लमजुङका श्री ३ महाराज जङ्गबहादुर कुँवर राणाजी नै यस्ता थिए जसले नेपालमी पाश्चात्य शिक्षाको जग बसाले। ई.१८५० मी एसियाकै पहिलो प्रधानमन्त्रीका रूपमी विट्रेनको भ्रमणमी पुगेका जङ्गबहादुरले वि्रटिश साम्राज्यले गर्न सकेको विश्व विजय रे प्रगतिको पछाडि उसको शैक्षिक जागरण नै कारक रहेको हृदयङ्गम गरी आफ्ना छोराहरूमी पनि त्यस्तो शिक्षा दिन सकियोस् भन्ने हेतुले नै नेपालमी पाश्चात्य शिक्षाको जग बसालेका थिए।

प्रारम्भमी जङ्गबहादुरकै गोल बैठकमी यो पाश्चात्य शिक्षाको श्री गणेश भएको कारण पछिबाटी नेपालको पाश्चात्य ढर्राको माध्यमिक शिक्षण संस्थाको प्रथम नाम नै 'दरबार हाइस्कूल' पर्न गयो। तीनताका राणा प्रधानमन्त्री जङ्गबहादुरको निवास थापाथलीमी थियो र 'थापाथली दरवार' कहिन्थ्यो। सोही दरबारमी रहेको उनको भव्य गोलबैठकमी अङ्ग्रेजी शिक्षक मास्टर क्यानिंङले उनका छोराहरूलाई पाश्चात्य शिक्षा दिन थालेपछि विधिवत नेपालमी अङ्ग्रेजी शिक्षाको जग बस्यो। यो वि.सं. १९९१ सालको कुरा थियो। शुरुका जङ्गबहादुरका छोराहरूले मात्र पढ्ने यस गोलबैठक शिक्षामी क्रमशः उनका भाइ, भतिजाहरू पनि संलग्न हुन थाले। त्यसैगरी क्रमशः दरबारिया भाइ भारदारका छोराहरूले पनि यसमी पढ्ने छुट पाउँदै गए। अन्ततः द्वितीय राणा प्रधानमन्त्री रणोद्विपसिंह का पालामी वि.सं. १९४८ मी उक्त गोल बैठकमी हुने पाश्चात्य पढाइ कार्यका लागि रानी पोखरीको पश्चिमतर्फ एक पृथक भवन बनाई उक्त पठनपाठन कार्य त्यही स्थानान्तरण गरेपछि नै नेपालमी औपचारिक ढङ्गले माध्यमिक स्तरको पाश्चात्य शिक्षाको प्रादुर्भाव हुन सकेको हो।

नीति

परराष्ट्र नीति

जङ्गबहादुर कुंंवर एकछत्र शासन गर्ने सर्वेसर्वा प्राइमिनिष्टर भएर चम्किए पछि नेपालको परराष्ट्र नीति पनि बदलियो। युरोप भ्रमण पछि जङ्गबहादुरले "अंग्रेजसँग जुध्ने पनि होइन, निहुरिने पनि होइन" भन्ने द्वैध नीति लिए।

श्री ३ जङ्ग अङ्ग्रेजका समर्थक थिए। तर काठमाडौँ उपत्यकाभित्र रहेका रेसिडेन्ट ( आवासीय दूत)लाई स्वेच्छापूर्वक घुम्न रे नेपालीहरूलाई रेसिडेन्टभित्र प्रवेश गर्न सरकारी अनुमति अनिवार्य रूपमी लिनुपर्ने व्यवस्था जङ्गबहादुरले गरेका थिए। बि.सं. १९२१ असारमी जङ्गबहादुरले अंग्रेज राजदूत रे निजका सबै मानिसको निको चाल नदेख्ता स्वेच्छाले आफ्नो आज्ञा विना घुम्न प्रतिबन्ध लगाए। राणा शासन भरी यो नीति कायम रहिरह्यो।

अवधकी बेगम हजरत महल नेपालमी शरण मिलेको थियो।^[६७]^[६८]

भोटलाई लडाइँमी पराजित गरी थापाथली सन्धि गरे।

अर्थ नीति

जङ्गबहादुरले नेपालको धन विदेशमी लान वा विदेशी बैङ्कमी राख्न सक्त मनाही गरेका थिए । जहिले पनि धनबल, जनबल विदेशिनबाटी रोकिराख्नु पर्छ । वास्तवमी आफ्नो जनशक्ति, आर्थिक शत्ति विदेशियो भने देश कमजोर हुने उनको बुझाइ थियो । आफूलाई केही पर्दा असहाय होइन्छ भन्ने अर्को दृढ विश्वास थियो । सरकारले धनसम्पत्ति विदेशी बैङ्कमी राख्नु हुँदैन, धनीमानी जनहरूले पनि विदेशमी पैसा लानु, राख्नु हुँदैन भन्थे । अघि राजा रणबहादुर शाहले धर्म गरेर गुठी जग्गा राखेका रहेछन्, त्यो गुठी जग्गा हिनामिना भएछ । नेपाल सरकारले ब्रिटिस सरकारसँग अर्दाश गरेछ । ब्रिटिस सरकारले तिम्रो देशको जग्गाजमिन तिम्रो खुस हुन्छ, हाम्रो देशको जमिनको हाम्रो खुस हुन्छ भनेपछि नेपाल सरकार नाजवाफ भएछ । धर्मकर्म गर्नुपरे, गुठी राख्नुपरे आफ्नै देशमी गर्नु, आफ्नै देशमी राख्नु भनेर जङ्गबहादुरले त ऐननै बनाएका थिए ।

जङ्गबहादुरले देशलाई बलियो समृद्ध बनाउने जनतालाई सुखी बनाउने भनेर नेपाली जनताहरूलाई ब्रिटिस रेजिमेन्टमी भर्ना हुन रोके, नेपालको रे नेपालीको नगद धन विदेश लान दिएनन् । धर्म गर्न विदेशमा किन ? त्यसका लागि धन विदेशमा लानुपर्‍यो ? आफ्नै देशमी धर्मकर्म गर्नू, गुठी राख्नू, सदावर्त चलाउनू, देशमी गरेको धर्मकीर्ति दिगो हुन्छ, सन्तान–दरसन्तानसम्म चल्छ भनेर ऐन बनाए । परन्तु उनका यी ऐन–नियम उनका पालाभरि मात्र चले, रहे । ^[६९]

मन्दिर

श्री ३ जङ्गले मन्दिर रे गुम्बाहरूको मर्मत रे आवश्यक परेको ठाउँमी जीर्णोद्धार पनि गराए। पशुपति मृगस्थलीमी विश्वरूपको विशाल मूर्तिको साथै मन्दिर स्थापना गराए। वागमती नदीको तीरमी कालमोचनदेखि पंचायनसम्म घाट समेत बनाउन लगाए।

कालमोचन मन्दिर

गोत्र हत्या रे अन्य नरसंहारको पापमोचन गर्न जङ्गबहादुरले काठमाडौँको थापाथलीमी कालमोचन मन्दिर रे घाट निर्माण गर्न लगाएका थिए।

कालमोचन परिसरमै लक्ष्मी– नारायणको मन्दिर बनाए। कालमोचन घाट परिसरमी दुईतले मन्दिर छ। लक्ष्मी–नारायणको मन्दिर भए पनि यसको खास नाम ‘जङ्ग–हिरण्य–हेम मन्दिर हो। तत्कालीन प्रधानमन्त्री श्री ३ जङ्गबहादुरले १ सय ४५ वर्षअघि आफू, आफ्नी रानी रे छोराको नाममी यो मन्दिर बनाएका थिए। जङ्गबहादुरले आफ्नो जीवनको अन्तिम क्षणतिर यही मन्दिरमी आएर धार्मिक अनुष्ठान गरेका इतिहास थिए। ^[७०] वरिपरि चारवटा नारायणको मठ राखेर अगाडिपट्टि अग्लो स्तम्भमी आफ्नै शालिक खडा गरे। जङ्गबहादुरको स्तम्भमी विसं १९३१ सालमी खोपिएको शिलालेख देख्न सकिन्छ। ढुंगाको कछुवामाथि रहेको ढुंगाकै १५ फिट अग्लो स्तम्भमाथि जङ्गबहादुरको पूर्णकदको शालिक छ। कालमोचनमी दशनामी सन्यासी अखडा बैरागी अखडा उदासी अखडा गरी तीन अखडा छन्। ती अखडामा छुट्टाछुट्टै सम्प्रदायका बाबाहरू रे छुट्टै संस्कार हुन्छ। विभिन्न ठाउँबाटी आएका साधुसन्तका लागि लक्षित गरी राणाले निर्माण गरेका थिए।

राम मन्दिर

जङ्ग–हिरण्य–हेमेश्वर मन्दिर (नरबेश्वर )

जङ्ग–हिरण्य–हेमनारायण मन्दिर

गोपाल मन्दिर

दशनामी सन्यासी अखडा

बैरागी अखडा

उदासी अखडा

नाथ अखडा

पान्चायन

जङ्ग नन्देश्वर शिव मन्दिर

तीन शिवालय (दीप मुक्तेश्वर, नन्द मुक्तेश्वर, जगन्नन मुक्तेश्वर) ^[७१]

पद टिप्पणीहरू

↑ नेपालको प्रधानमन्त्रीको रूपमी जङ्गबहादुर कुँवरको नियुक्ति पत्रले उनी बालनरसिंह कुँवरका छोरा रे रणजित कुँवरका नाति थिए भनेर पुष्टि गर्दछ।^[१४]

सन्दर्भ सामग्रीहरू

↑ Rana, Purushottam S.J.B. (1998). Jung Bahadur Rana: the story of his rise and glory. Book Faith India. p. 150. ISBN 81-7303-087-1.
↑ "यी हुन् नेपालमी सत्ता परिवर्तन गराउने प्रमुख हत्याकाण्ड". बिबिसी न्युज नेपाली (in नेपाली). 2019-06-02. Retrieved 2020-11-12.
↑ नेपालको तथ्य इतिहास राजाराम सुवेदी पृष्ठ २३५
↑ प्रा. डा. राजाराम सुवेदी (फागुन २०६१). नेपालको तथ्य इतिहास. साझा प्रकाशन. p. २३५. ISBN 99933-2-406-X. Check date values in: |date= (help)
↑ "कुँवरबाट कसरी राणा बने जङ्गबहादुर?". हिमाल खबर (in नेपाली). Retrieved 2020-11-12.
↑ ""नेपालको इतिहासमा जङ्गबहादुर" एक चर्चा". अनलाइन मजदुर (in नेपाली). 2020-11-08. Retrieved 2020-11-12.
↑ पन्त, प्रा दिनेशराज. "रसिक जङ्गबहादुर". सम्पूर्ण साप्ताहिक (in नेपाली). Archived from the original on 2020-11-12. Retrieved 2020-11-12.
↑ "जङ्गबहादुर राणाका अक्षर". हिमाल खबर (in नेपाली). Retrieved 2020-11-12.
↑ "एकीकरणका अर्का नायक जङ्गबहादुर राणा". अन्नपूर्ण पोस्ट (in नेपाली). Retrieved 2020-12-14.
↑ "जङ्गबहादुरः जस्ले नेपालको नक्शा बदले". रिपोर्टर्स नेपाल (in नेपाली). 2019-08-10. Retrieved 2020-11-13.
↑ "यी हुन् जङ्गबहादुर राणाका १० चर्चिकला". नयाँ पेज (in नेपाली). 2018-04-17. Archived from the original on 2021-06-25. Retrieved 2020-12-14.
↑ "काे हुन् जङ्गबहादुर राणा?". शुभदिन (in नेपाली). 2017-07-18. Retrieved 2020-12-14.
↑ "जङ्गबहादुरः सुन्दरीहरूका भोगी नेता". अनलाइन खबर (in नेपाली). Retrieved 2020-12-14.
↑ ^१४.० ^१४.१ Acharya 1971, p. 25.
↑ JBR, PurushottamShamsher (1990). Shree Teen Haruko Tathya Britanta (in Nepali). Bhotahity, Kathmandu: Vidarthi Pustak Bhandar. ISBN 99933-39-91-1.CS1 maint: unrecognized language (link)
↑ "जङ्गबहादुर राणाको कहाली लाग्दो इतिहास". कान्तिपथ (in नेपाली). Archived from the original on 2020-11-13. Retrieved 2020-11-13.
↑ नेपालको तथ्य इतिहास:राजाराम सुवेदी पृष्ठ २३७
↑ बाबुराम आचार्य (माघ २०७५). अब यस्तो कहिल्यै नहोस्. फाइनप्रिन्ट बुक्स. p. १४४. ISBN 978-9937-665-40-7. Check date values in: |date= (help)
↑ प्राचीन नेपाल २५-०१ (नेपाल देशको इतिहास)
↑ प्रा. डा. राजाराम सुवेदी (फागुन २०६१). नेपालको तथ्य इतिहास. साझा प्रकाशन. p. २२६-२२७. ISBN 99933-2-406-X. Check date values in: |date= (help)
↑ "इतिहासको सम्रक्षण गरियोस". बिशाल नेपाल (in नेपाली). Archived from the original on 2018-10-18. Retrieved 2020-12-14.
↑ मानन्धर, त्रिरत्न (२०७३ असोज १). "कोतपर्वको १७० वर्ष : इतिहासको त्यो पाठ". कान्तिपुर दैनिक. Check date values in: |date= (help)
↑ गौतम, युवराज (२०७५ माघ २५). "महाराजकी जय !". नागरिक न्युज. Check date values in: |date= (help)
↑ "६४ साल पर्व". हिमाल खबर. २०७४ भदौ २४. Check date values in: |date= (help)
↑ "नेपालमी पनि यी राजाले गद्दीत्याग गरेका थिए". बिबिसी नेपाली सेवा. २०१९ मे २. Check date values in: |date= (help)
↑ कार्की, अञ्जु (२०७६ साउन २८). "गौरवपूर्ण इतिहास र धिक्कार योग्य वर्तमान". Check date values in: |date= (help)
↑ जोशी, हरिराम (२०७६ साउन २४). "शाह राजाका सत्तापलट". नेपाल पत्रिका. Check date values in: |date= (help)
↑ पुरूषोत्तमशमशेर जबरा, श्री ३ हरूको तथ्यवृतान्त
↑ दिक्पाल, राजकुमार (२०७७ असोज २४). "जङ्गबहादुर राणाको स्त्री–मोह". हिमाल खबर. Check date values in: |date= (help)
↑ नेपाल, ज्ञानमणी (२०७६ भदौ २). "जङ्गबहादुर राणाको त्यो बेलायत यात्रा". अनलाइन खबर. Check date values in: |date= (help)
↑ अधिकारी, मदन कुमार (२०१९ जुन १२). "प्रधानमन्त्री ओलीको 'जङ्गबहादुरको झल्को दिने' युरोप भ्रमण". नागरिक न्युज. Archived from the original on 2021-06-17. Check date values in: |date= (help)
↑ अधिकारी, ध्रुबहरी (२०७४ पुस १५). "जङ्गबहादुरको युरोप भ्रमण : लण्डनमा सडक बढार्ने नेपालीसँग भेट, फ्रान्समी राष्ट्रपतिलाई चोटिलो जवाफ". लोकान्तर. Check date values in: |date= (help)
↑ जङ्गबहादुरको द्वैधनीति
↑ मुलुकी ऐन नेपाल कानुन आयोग
↑ मुलुकी ऐन
↑ मुलुकी ऐन १९१०
↑ पुस्तकको नाम, पृष्ठ, प्रकाशक, ISBN
↑ "पुर्खाले झेलेको चीन", नयाँ पत्रिका.
↑ पुर्खाले झेलेको चीन
↑ Pramode S. J. B. Rana (Pramode Shamshere J. B. Rana), 1932- ([2004]). Rāṇāśāsanako vr̥ttānta. Kāṭhamāḍauṃ: Ramā Rāṇā. pp. 31, 32, 44. ISBN 99946-30-72-5. OCLC 60391882. Check date values in: |date= (help)
↑ जङ्गबहादुरको जीवन यात्रा लेखक: पद्मजङ्ग राणा अनुवादक :रामबहादुर पहाडी
↑ बुद्धिनारायण श्रेष्ठ
↑ दिक्पाल, राजकुमार. "भीमसेन थापा क्रूर कि जंगबहादुर?", हिमालखबर, फागुन ११, २०७८.
↑ नेपालको तथ्य इतिहास राजाराम सुवेदी पृष्ठ २३८
↑ प्रा. डा. राजाराम सुवेदी (फागुन २०६१). नेपालको तथ्य इतिहास. साझा प्रकाशन. p. २३८-२३९. ISBN 99933-2-406-X. Check date values in: |date= (help)
↑ प्रा. डा. राजाराम सुवेदी (फागुन २०६१). नेपालको तथ्य इतिहास. साझा प्रकाशन. p. २३९. ISBN 99933-2-406-X. Check date values in: |date= (help)
↑ http://www.royalark.net/Nepal/lamb3.htm
↑ पूर्णिमा ८७ पूर्णाङ्क २२ वर्ष ३ अङ्क सम्पादक महेशराज पन्त, दिनेशराज पन्त।
↑ दिक्पाल, राजकुमार (२७ वैशाख २०७९). "जङ्गबहादुरको मृत्यु स्वाभाविक कि हत्या?". हिमालखबर. हिमालमिडिया प्रा.लि. Retrieved १४ जेष्ठ २०७९. Check date values in: |accessdate=, |date= (help)
↑ ^५०.० ^५०.१ नेपालको तथ्य इतिहास राजाराम सुवेदी पृष्ठ २४१
↑ प्रा. डा. राजाराम सुवेदी (फागुन २०६१). नेपालको तथ्य इतिहास. साझा प्रकाशन. p. २४२. ISBN 99933-2-406-X. Check date values in: |date= (help)
↑ प्रा. डा. राजाराम सुवेदी (फागुन २०६१). नेपालको तथ्य इतिहास. साझा प्रकाशन. p. २३९. ISBN 99933-2-406-X. Check date values in: |date= (help)
↑ [https://web.archive.org/web/20210130080327/https://www.pis.gov.np/pages/details/about Archived 2021-01-30 at the Wayback Machine. राष्ट्रिय किताबखाना संक्षिप्त परिचय]]
↑ नेपालको न्यायिक विकासक्रमबारे Archived 2020-03-05 at the Wayback Machine.
↑ जङ्गबहादुरको उज्याला पाटा
↑ जङ्गबहादुरले के गरे, ‘यी’ नेता के गर्दै छन् ?
↑ नेपालको तथ्य इतिहास राजाराम सुवेदी पृष्ठ २४१
↑ "जङ्गबहादुर जुगको जनगणना". कान्तिपुर दैनिक; कोसेली. कान्तिपुर. भदौ २३, २०७५. Retrieved भदौ २३, २०७५. |first= missing |last= (help); Check date values in: |accessdate=, |date= (help)
↑ "ठूले लामा, जङ्ग–जनगणना अनि १२२ वर्षअघिको पाइखाना अड्डा". अन्नपूर्ण. अन्नपूर्ण. २८ मङि्सर २०७६. Retrieved २८ मङि्सर २०७६. |first= missing |last= (help); Check date values in: |accessdate=, |date= (help)
↑ [https://www.nepjol.info/index.php/JMMIHS/article/view/19182/15689 History of Pharmaceutical Development in Nepal Dharma Prasad Khanal M Pharm PhD]
↑ "बिफरको महामारी: देवी खुशी पार्न चक्कुले घाउ पारिन्थ्यो:". हिमालखबर. हिमालखबर. चैत २४, २०७६. Retrieved चैत २४, २०७६. |first= missing |last= (help); Check date values in: |accessdate=, |date= (help)
↑ नेपाल खाद्य तथा व्यापार कम्पनी लिमिटेड ऐतिहासिक पृष्ठभुमि Archived 2020-04-30 at the Wayback Machine.
↑ नेपालमी चिया खेतीको इतिहास यस्तो छ
↑ चिया खेती म्यानुअल Archived 2020-03-31 at the Wayback Machine.
↑ Military and Democracy in Nepal page 103
↑ नेपाल सरकार शिक्षा, विज्ञान तथा प्रविधि मन्त्रालय नेपालमी शिक्षा विकासका केही तथ्यहरू ऐतिहासिक पृष्ठभूमि Archived 2020-04-07 at the Wayback Machine.
↑ Hibbert (1980); pp. 386–387
↑ Krishna, Sharmila. "Far from the madding crowd she lies, forlorn & forgotten", 11 June 2002. छाड्डिबार पुग्या मिति:3 September 2013.
↑ नेपाल, ज्ञानमणि. "अनि जनबल र धनबल विदेशियो". कान्तिपुर.
↑ [१]
↑ कालमोचनघाट रे आसपासका मठ, मन्दिर एवं सत्तलहरू

यि लै हेर

यो लेख ऐल ठुटो रे नानो अवस्थामी छ । तम यै विषयमी केही जाणन्छौ भण्या यहाँ क्लिक गरीबरे यै लेखलाई ठुलो बनाउन सकन्छौ।

[15] नेपालको प्रधानमन्त्रीको रूपमी जङ्गबहादुर कुँवरको नियुक्ति पत्रले उनी बालनरसिंह कुँवरका छोरा रे रणजित कुँवरका नाति थिए भनेर पुष्टि गर्दछ।^[१४]

[PurushottamShamsher1998-1] Rana, Purushottam S.J.B. (1998). Jung Bahadur Rana: the story of his rise and glory. Book Faith India. p. 150. ISBN 81-7303-087-1.

[2] "यी हुन् नेपालमी सत्ता परिवर्तन गराउने प्रमुख हत्याकाण्ड". बिबिसी न्युज नेपाली (in नेपाली). 2019-06-02. Retrieved 2020-11-12.

[3] नेपालको तथ्य इतिहास राजाराम सुवेदी पृष्ठ २३५

[नेपालको_तथ्य_इतिहास-4] प्रा. डा. राजाराम सुवेदी (फागुन २०६१). नेपालको तथ्य इतिहास. साझा प्रकाशन. p. २३५. ISBN 99933-2-406-X. Check date values in: |date= (help)

[5] "कुँवरबाट कसरी राणा बने जङ्गबहादुर?". हिमाल खबर (in नेपाली). Retrieved 2020-11-12.

[6] ""नेपालको इतिहासमा जङ्गबहादुर" एक चर्चा". अनलाइन मजदुर (in नेपाली). 2020-11-08. Retrieved 2020-11-12.

[7] पन्त, प्रा दिनेशराज. "रसिक जङ्गबहादुर". सम्पूर्ण साप्ताहिक (in नेपाली). Archived from the original on 2020-11-12. Retrieved 2020-11-12.

[8] "जङ्गबहादुर राणाका अक्षर". हिमाल खबर (in नेपाली). Retrieved 2020-11-12.

[9] "एकीकरणका अर्का नायक जङ्गबहादुर राणा". अन्नपूर्ण पोस्ट (in नेपाली). Retrieved 2020-12-14.

[10] "जङ्गबहादुरः जस्ले नेपालको नक्शा बदले". रिपोर्टर्स नेपाल (in नेपाली). 2019-08-10. Retrieved 2020-11-13.

[11] "यी हुन् जङ्गबहादुर राणाका १० चर्चिकला". नयाँ पेज (in नेपाली). 2018-04-17. Archived from the original on 2021-06-25. Retrieved 2020-12-14.

[12] "काे हुन् जङ्गबहादुर राणा?". शुभदिन (in नेपाली). 2017-07-18. Retrieved 2020-12-14.

[13] "जङ्गबहादुरः सुन्दरीहरूका भोगी नेता". अनलाइन खबर (in नेपाली). Retrieved 2020-12-14.

[FOOTNOTEAcharya197125-14] १४.० ^१४.१ Acharya 1971, p. 25.

[PurushottamShamsher1990-16] JBR, PurushottamShamsher (1990). Shree Teen Haruko Tathya Britanta (in Nepali). Bhotahity, Kathmandu: Vidarthi Pustak Bhandar. ISBN 99933-39-91-1.CS1 maint: unrecognized language (link)

[17] "जङ्गबहादुर राणाको कहाली लाग्दो इतिहास". कान्तिपथ (in नेपाली). Archived from the original on 2020-11-13. Retrieved 2020-11-13.

[18] नेपालको तथ्य इतिहास:राजाराम सुवेदी पृष्ठ २३७

[19] बाबुराम आचार्य (माघ २०७५). अब यस्तो कहिल्यै नहोस्. फाइनप्रिन्ट बुक्स. p. १४४. ISBN 978-9937-665-40-7. Check date values in: |date= (help)

[:2-20] प्राचीन नेपाल २५-०१ (नेपाल देशको इतिहास)

[21] प्रा. डा. राजाराम सुवेदी (फागुन २०६१). नेपालको तथ्य इतिहास. साझा प्रकाशन. p. २२६-२२७. ISBN 99933-2-406-X. Check date values in: |date= (help)

[22] "इतिहासको सम्रक्षण गरियोस". बिशाल नेपाल (in नेपाली). Archived from the original on 2018-10-18. Retrieved 2020-12-14.

[23] मानन्धर, त्रिरत्न (२०७३ असोज १). "कोतपर्वको १७० वर्ष : इतिहासको त्यो पाठ". कान्तिपुर दैनिक. Check date values in: |date= (help)

[24] गौतम, युवराज (२०७५ माघ २५). "महाराजकी जय !". नागरिक न्युज. Check date values in: |date= (help)

[25] "६४ साल पर्व". हिमाल खबर. २०७४ भदौ २४. Check date values in: |date= (help)

[26] "नेपालमी पनि यी राजाले गद्दीत्याग गरेका थिए". बिबिसी नेपाली सेवा. २०१९ मे २. Check date values in: |date= (help)

[27] कार्की, अञ्जु (२०७६ साउन २८). "गौरवपूर्ण इतिहास र धिक्कार योग्य वर्तमान". Check date values in: |date= (help)

[28] जोशी, हरिराम (२०७६ साउन २४). "शाह राजाका सत्तापलट". नेपाल पत्रिका. Check date values in: |date= (help)

[29] पुरूषोत्तमशमशेर जबरा, श्री ३ हरूको तथ्यवृतान्त

[30] दिक्पाल, राजकुमार (२०७७ असोज २४). "जङ्गबहादुर राणाको स्त्री–मोह". हिमाल खबर. Check date values in: |date= (help)

[31] नेपाल, ज्ञानमणी (२०७६ भदौ २). "जङ्गबहादुर राणाको त्यो बेलायत यात्रा". अनलाइन खबर. Check date values in: |date= (help)

[32] अधिकारी, मदन कुमार (२०१९ जुन १२). "प्रधानमन्त्री ओलीको 'जङ्गबहादुरको झल्को दिने' युरोप भ्रमण". नागरिक न्युज. Archived from the original on 2021-06-17. Check date values in: |date= (help)

[33] अधिकारी, ध्रुबहरी (२०७४ पुस १५). "जङ्गबहादुरको युरोप भ्रमण : लण्डनमा सडक बढार्ने नेपालीसँग भेट, फ्रान्समी राष्ट्रपतिलाई चोटिलो जवाफ". लोकान्तर. Check date values in: |date= (help)

[34] जङ्गबहादुरको द्वैधनीति

[35] मुलुकी ऐन नेपाल कानुन आयोग

[36] मुलुकी ऐन

[37] मुलुकी ऐन १९१०

[38] पुस्तकको नाम, पृष्ठ, प्रकाशक, ISBN

[39] "पुर्खाले झेलेको चीन", नयाँ पत्रिका.

[40] पुर्खाले झेलेको चीन

[:0-41] Pramode S. J. B. Rana (Pramode Shamshere J. B. Rana), 1932- ([2004]). Rāṇāśāsanako vr̥ttānta. Kāṭhamāḍauṃ: Ramā Rāṇā. pp. 31, 32, 44. ISBN 99946-30-72-5. OCLC 60391882. Check date values in: |date= (help)

[42] जङ्गबहादुरको जीवन यात्रा लेखक: पद्मजङ्ग राणा अनुवादक :रामबहादुर पहाडी

[43] बुद्धिनारायण श्रेष्ठ

[44] दिक्पाल, राजकुमार. "भीमसेन थापा क्रूर कि जंगबहादुर?", हिमालखबर, फागुन ११, २०७८.

[45] नेपालको तथ्य इतिहास राजाराम सुवेदी पृष्ठ २३८

[46] प्रा. डा. राजाराम सुवेदी (फागुन २०६१). नेपालको तथ्य इतिहास. साझा प्रकाशन. p. २३८-२३९. ISBN 99933-2-406-X. Check date values in: |date= (help)

[47] प्रा. डा. राजाराम सुवेदी (फागुन २०६१). नेपालको तथ्य इतिहास. साझा प्रकाशन. p. २३९. ISBN 99933-2-406-X. Check date values in: |date= (help)

[48] ttp://www.royalark.net/Nepal/lamb3.htm

[49] पूर्णिमा ८७ पूर्णाङ्क २२ वर्ष ३ अङ्क सम्पादक महेशराज पन्त, दिनेशराज पन्त।

[50] दिक्पाल, राजकुमार (२७ वैशाख २०७९). "जङ्गबहादुरको मृत्यु स्वाभाविक कि हत्या?". हिमालखबर. हिमालमिडिया प्रा.लि. Retrieved १४ जेष्ठ २०७९. Check date values in: |accessdate=, |date= (help)

[:1-51] ५०.० ^५०.१ नेपालको तथ्य इतिहास राजाराम सुवेदी पृष्ठ २४१

[52] प्रा. डा. राजाराम सुवेदी (फागुन २०६१). नेपालको तथ्य इतिहास. साझा प्रकाशन. p. २४२. ISBN 99933-2-406-X. Check date values in: |date= (help)

[53] प्रा. डा. राजाराम सुवेदी (फागुन २०६१). नेपालको तथ्य इतिहास. साझा प्रकाशन. p. २३९. ISBN 99933-2-406-X. Check date values in: |date= (help)

[54] [https://web.archive.org/web/20210130080327/https://www.pis.gov.np/pages/details/about Archived 2021-01-30 at the Wayback Machine. राष्ट्रिय किताबखाना संक्षिप्त परिचय]]

[55] नेपालको न्यायिक विकासक्रमबारे Archived 2020-03-05 at the Wayback Machine.

[56] जङ्गबहादुरको उज्याला पाटा

[57] जङ्गबहादुरले के गरे, ‘यी’ नेता के गर्दै छन् ?

[58] नेपालको तथ्य इतिहास राजाराम सुवेदी पृष्ठ २४१

[59] "जङ्गबहादुर जुगको जनगणना". कान्तिपुर दैनिक; कोसेली. कान्तिपुर. भदौ २३, २०७५. Retrieved भदौ २३, २०७५. |first= missing |last= (help); Check date values in: |accessdate=, |date= (help)

[60] "ठूले लामा, जङ्ग–जनगणना अनि १२२ वर्षअघिको पाइखाना अड्डा". अन्नपूर्ण. अन्नपूर्ण. २८ मङि्सर २०७६. Retrieved २८ मङि्सर २०७६. |first= missing |last= (help); Check date values in: |accessdate=, |date= (help)

[61] [https://www.nepjol.info/index.php/JMMIHS/article/view/19182/15689 History of Pharmaceutical Development in Nepal Dharma Prasad Khanal M Pharm PhD]

[62] "बिफरको महामारी: देवी खुशी पार्न चक्कुले घाउ पारिन्थ्यो:". हिमालखबर. हिमालखबर. चैत २४, २०७६. Retrieved चैत २४, २०७६. |first= missing |last= (help); Check date values in: |accessdate=, |date= (help)

[63] नेपाल खाद्य तथा व्यापार कम्पनी लिमिटेड ऐतिहासिक पृष्ठभुमि Archived 2020-04-30 at the Wayback Machine.

[64] नेपालमी चिया खेतीको इतिहास यस्तो छ

[65] चिया खेती म्यानुअल Archived 2020-03-31 at the Wayback Machine.

[66] Military and Democracy in Nepal page 103

[67] नेपाल सरकार शिक्षा, विज्ञान तथा प्रविधि मन्त्रालय नेपालमी शिक्षा विकासका केही तथ्यहरू ऐतिहासिक पृष्ठभूमि Archived 2020-04-07 at the Wayback Machine.

[68] Hibbert (1980); pp. 386–387

[69] Krishna, Sharmila. "Far from the madding crowd she lies, forlorn & forgotten", 11 June 2002. छाड्डिबार पुग्या मिति:3 September 2013.

[70] नेपाल, ज्ञानमणि. "अनि जनबल र धनबल विदेशियो". कान्तिपुर.

[71] [१]

[72] कालमोचनघाट रे आसपासका मठ, मन्दिर एवं सत्तलहरू

[१]

[२]

[३]

[४]

[५]

[६]

[७]

[८]

[९]

[१०]

[११]

[१२]

[१३]

[१४]

[note १]

[१५]

[१६]

[१७]

[१८]

[१९]

[२०]

[२१]

[२२]

[२३]

[२४]

[२५]

[२६]

[२७]

[२८]

[२९]

[३०]

[३१]

[३२]

[३३]

[३४]

[३५]

[३६]

[३७]

[३८]

[३९]

[४०]

[४१]

[४२]

[४३]

[४४]

[४५]

[४६]

[४७]

[४८]

[४९]

[५०]

[५१]

[५२]

[५३]

[५४]

[५५]

[५६]

[५७]

[५८]

[५९]

[६०]

[६१]

[६२]

[६३]

[६४]

[६५]

[६६]

[६७]

[६८]

[६९]

[७०]

[७१]