महात्मा गान्धी

मोहनदास करमचंद गान्धी
जन्म	२ अक्टोबर १८६९ पोरबन्दर, काठियावार,भारत (हाल गुजरात, भारत)
मृत्यु	३० जनवरी १९४८ (७८ वर्षको आयुमा) नयाँ दिल्ली, भारत
मृत्युको कारण	हत्या
निवास	राजघाट, नयाँ दिल्ली, भारत
राष्ट्रियता	भारतीय
अन्य नाम	महात्मा गान्धी, बापु, गान्धीजी
अल्मा मेटर	युनिभर्सिटि कलेज लण्डन,
धर्म	हिन्दु
जिवनसाथी	कस्तूरबा गान्धी
सन्तान	हरिलाल मणिलाल रामदास देवदास
मातापिता	पुतलीबाई गान्धी (आमा) करमचंद गान्धी (बुवा)
हस्ताक्षर

मोहनदास करमचन्द गान्धी (जन्म: २ अक्टोबर १८६९ - ३० जनवरी १९४८) भारत तथा भारतीय स्वतन्त्रता आन्दोलनका एक प्रमुख राजनीतिक तथा आध्यात्मिक नेता थ्याः। उन विश्वका महापुरूषहरू मध्ये गणिनान्। बेलायती सरकारको उपनिवेशका रूपमी रयाः दक्षिण अफ्रीकाको रङ्गभेद अन्त्य अद्दाइ तथा भारतलाई स्वतन्त्र अराउनाइ यिनरो ठूलो योगदान रयाः थ्योः। अहिंसावादी नेता महात्मा गान्धीका सम्मानमी उनरो जन्मदिवस २ अक्टोबरलाई संयुक्त राष्ट्रसङ्घले विश्व अहिंसा दिवसको रूपमी मनाउन्या अद्दान्। उन सत्याग्रहका अग्रणी नेता थ्याः जइको अवधारणालाई अहिंसात्मक आन्दोलन भणिया छ। उनलाई मान्सअन महात्मा गान्धीको नामले पछेण्नान् जो नाम उनलाई विश्वकवि साहित्यकार रवीन्द्रनाथ ठाकुरले दियाः थ्याः। जइको संस्कृत भाषामी महात्मा अथवा 'महान आत्मा' एक सम्मान सूचक शब्द हो। उनलाई सबहै पैल्ली रवीन्द्रनाथ ठाकुरले महात्मा भणि सम्वोधित गरयाः थ्याः। महात्मा गान्धीलाई भारतमी बापू नामले लै चिनिन्छ गुजराती भाषामी (બાપુ) बापू को अर्थ पिता हुन्छ। उनलाई सरकारी रूपमी भारतको राष्ट्रपिताको सम्मान दिइयाको छ रे २ अक्टोबरको दिन अथवा उनरो जन्म दिनमी भारतमी बिदा दिइन्छ। यो दिन गान्धी जयन्तीको रूपमी मणाइन्छ रे संसारभरी ये दिनलाई अन्तर्राष्ट्रिय अहिंसा दिवसको रूपमी मणाइन्छ। सन् १९१५ मी भारत फिर्तीपछा उनले किसानअन, कृषि मजदुरअन, सहरी श्रमिकअनलाई अत्यधिक भूमिका रे भेदभावविरूद्ध आवाज उठाउन एकजुट गरयाः थ्याः। सन् १९२१ मी भारतीय राष्ट्रिय काङ्ग्रेसको बागडोर सम्हालेपछा गान्धीले देशभर गरीबीबठे राहत दिलाउन्या, महिलाका अधिकारअनको विस्तार, धार्मिक रे जातीय एकताको निर्माण, आत्म-निर्भरताको लागि छूवाछूतको अन्त्य आदिको लागि धेरै आन्दोलन चलायाः थ्याः। गान्धीले ब्रिटिस सरकारद्वारा भारतीयअन माथि लगाइया नुन करको विरोधमी सन् १९३० मी नुन सत्याग्रह रे तइ पछा सन् १९४२ मी भारत छोड आन्दोलन सुरुवात अरिवर भारतीयअनको नेतृत्व अरी लोकप्रियता प्राप्त अरयाः थ्याः। उनले दक्षिण अफ्रिका रे भारतमी विभिन्न समयमी कयौँ वर्षसम्म कारागारमी बस्सु पण्या थ्योः। गान्धीले सबै परिस्थितिअनमी अहिंसा रे सत्यको पालन अरयाः रे सबैलाई येको पालन अद्दाइलाइ उत्साहित लै अरयाः थ्याः। उनले साबरमती आश्रमको आत्म-निर्भरता आवासीय समुदायमी आफ्नो जीवनको बढति समय व्यतित अद्दाइ परम्परागत भारतीय धोती रे सूतबठे बन्या गम्छा लाईवर जसलाई उन स्वयंले चर्खामी सूत कातिवर हातैले बनायाः थ्याः।

बाल्यवस्थामी महात्मा गान्धी (सन् १८८६)

प्रारम्भिक रे व्यक्तिगत जीवन‍‍ ‍‍

मोहनदास करमचन्द गान्धीको जनम २ अक्टोबर १८६९मी पश्चिमी भारतका अइलका गुजरातमी रयाः पोरबन्दर नाउ अर्या एक तटीय सहरमी भयाः थ्यो। उनरा बा करमचन्द गान्धी हिन्दू धर्मका मोध समुदायसँग सम्बन्धित थ्याः रे अङ्ग्रेजको अधीनस्थ भारतको काठियावाडमी एक नानो रियासत पोरबन्दर प्रान्तका प्रधानमन्त्री थ्याः। परनामी वैष्णव हिन्दू समुदायकी उनरि ईज्या पुतलीबाई करमचन्दकी चौथी स्वानी थिन्। सन् १८८३ मेमी जब उन १३ वर्षका थ्याः तब उनको ब्याः १४ वर्षकी कस्तूरबा माखनजीसँग भयाः थ्योः। जईको पईल्लो नाउ छोटकरीमी कस्तूरबा थ्योः रे उनलाई मान्सु प्रेमले बा भणिवर पछेणन्थ्या। सन् १८८५ गान्धी १५ वर्षका छँन्ज्या उनरो पहिलो सन्तानको जन्म भयाः थ्यो रे तो बच्चा केही दिन भितरै मृत्यु भयाः थ्यो भण्या उनरो बाको लै तसै साल निधन भयाः थ्यो। मोहनदास रे कस्तूरबाका चार चेलाअन थ्याः। हरिलाल सन् १८८८ मी जन्मिया थ्याः भण्या सन् १८९२ मी मणिलाल, सन् १८९७ मी रामदास रे सन् १९०० मी देवदास जन्मिया थ्याः। गान्धीले पोरबन्दरमी मिडिल रे राजकोट माध्यमिक विद्यालयमी अध्ययन अरयाः थ्याः। उनले आफनो प्रवेशिका परीक्षा भावनगर, गुजरातको समलदास कलेजबठे अरयाः जाँबठे उनलाई उत्तीर्ण अद्दाइ भाैति कठिनाई भयाः थ्यो।

‍‍शिक्षा

आफनो १९औँ जनम दिन आउन एक महिना पैल्लि ४ सेप्टेम्बर सन् १८८८ मी गान्धीले युनिभर्सिटी कलेज अफ लन्डनमी कानुन सङ्काय पढ्या रे वकील बन्नाखि लाइ इङ्ल्यान्ड, लण्डन गयाः थ्याः। उनले शाकाहारी समाजको सदस्यता ग्रहण अरिवर तै संस्थाको कार्यकारी समितिखि लाइ चयन लै भयाः थ्याः। उनले जो शाकाहारी मान्सुनसित भेट गरयाः तैमी केइ थियोसोफिकल समाजका सदस्य थ्याः जै को स्थापना सन् १८७५ मी विश्व बन्धुत्वलाई प्रगाढ अद्दाखि लाइ गरियाः थ्योः जइलाई बौद्ध तथा हिन्दू साहित्यको अध्ययनकी लाइ समर्पित गरिया; थ्योः। त्यसै संस्थाका सदस्यअनले गान्धीलाई श्रीमद्भगवद गीता पढ्याइलाइ प्रेरित गरयाः थ्याः। हिन्दू धर्म, ईसाई धर्म, बौद्ध धर्म, इस्लाम रे और धर्मअनका बारेमी पड्डु सुरुमि गान्धीले विशेष रूची धेखाएका आथिइनन् । इङ्ल्यान्ड तथा वेल्स बार सङ्घका मागमि उन भारत फर्किया तर मुम्बईमा वकालत गर्नमा उनलाई खासै सफलता प्राप्त भएन। त्यसै समयमी एउटा उच्च विद्यालय शिक्षकका रूपमी अस्थायी जागीर लागि अस्वीकार गरिएपछा उनले जाहेरीवालाअनको लागि मुद्दा लेख्खाइ राजकोटलाई नै आफनो स्थल बनायाः थ्याः।

१९०६ को जुलु युद्धमी भूमिका

सन् १९०६ मी जुलु दक्षिण अफ्रिकामी नयाँ चुनाव कर लागु अरिया पछा ता दुई अङ्ग्रेज अधिकारीअनलाई मारिया थ्याः जइको फलस्वरूप अङ्ग्रेजले जुलु विरूद्ध युद्ध घोषणा अरिः राखिथ्यो। गान्धीले भारतीयअनलाई भर्ती अद्दाइलाइ ब्रिटिश अधिकारीअनलाई सक्रिय रूपमी प्रेरित अरिः राखिथ्यो। २१ जुलाई सन् १९०६ मी गान्धीले भारतीय जनमतमी लेख्या कि २३ भारतीय निवासीअनको विरूद्ध चलाइया अपरेशनका सम्बन्धमी प्रयोगद्वारा नेटाल सरकारको भणाइमा एक कोरको गठन गठन अरियाः छ। गान्धीका विचारमी सन् १९०६ को मस्यौदा अध्यादेश भारतीयअनको स्थितिमी कोइलै निवासीको निम्नस्तरो सामान ल्याउन्या जसा थ्याः। येकारण उनले सत्याग्रहको तर्ज मथि काफिर (जातीय कलङ्क)को उदाहरण दिबर भारतीयअनबठे अध्यादेशको विरोध अद्दाखि लाइ आग्रह अरिः राखिथ्योः।

असहयोग आन्दोलन

गान्धीले असहयोग, अहिंसा तथा शान्तिपूर्ण प्रतिकारलाई अङ्ग्रेज विरुद्ध शस्त्रका रूपमी उपयोग अरयाः थ्याः। पञ्जाबमी अङ्ग्रेजी फौजद्वारा भारतीयअन माथि जलियांवाला बाग नरसंहार गरयाः कारण देशलाई ठूलो आघात पुगीरै थ्योः। उनले पार्टीको प्रारम्भिक विरोधपछआ दङ्गाको भर्त्सना गरिराखि थ्याः।

सन् १९२१ डिसेम्बरमी गान्धीलाई भारतीय राष्ट्रिय काङ्ग्रेसको कार्यकारी अधिकारी नियुक्त गरियाः थ्योः। उनरा नेतृत्वमी काङ्ग्रेसको स्वराजको नाममी एक नयाँ उद्देश्यसित सङ्गठित अरियाः पार्टीमी साङ्केतिक सदस्यता शुल्क भुक्तान अरी सबैका लागि खुला थ्योः। गान्धीले आफ्नो अहिंसात्मक मञ्चको स्वदेशी आन्दोलनमी सामेल अद्दाइलाई विस्तार गरयाः जइमी विदेशी वस्तुअन विशेष गरी अङ्ग्रेजी वस्तुअनको बहिष्कार अद्दु थ्योः। ये प्रकारको आन्दोलानबाहेक गान्धीजीले ब्रिटेनका शैक्षिक संस्थाअन तथा अदालतअनको बहिष्कार रे सरकारी नोकरीअन छाड्डाइ तथा सरकारबठे प्राप्त तक्मा रे सम्मान फिर्ता अद्दया लै अनुरोध गरयाः थ्या।

असहयोग आन्दोलनलाई तइ समयमी गजबको सफलता मिल्यो जइ बठे समाजको सबै बर्गका जनतामी जोश रे सहभागिता बढ्या थ्योः। यो आन्दोलन जइ प्रकार उत्कर्षमी पुग्यो त्यसै प्रकार सन् १९२२ फेब्रुअरीको चोरी-चोरा, उत्तर प्रदेशमी भयानक कलङ्कको रूपमा अन्त्य भयाः थ्योः। ये आन्दोलनद्वारा हिंसाको स्वरूप लिनसक्ने कुरालाई ध्यानमी राखी गान्धीले व्यापक असहयोग आन्दोलनलाई फिर्ताले लिने घोषणा गरयाः थ्याः। गान्धीमाथि राजद्रोहको मुद्दा चलाएर सन् १९२२ मार्च १० मा गिरफ्तार गरी उनलाई ६ वर्ष कैदको सजाय सुणाइबर जेलः पठाइयाः थ्योः। सन् १९२२ मार्च १८ बठे उनले २ वर्ष कारागारमी बिताया थ्याः। उनलाई सन् १९२४ फेब्रुअरीमी एपेन्डिसाइटिसको शल्यक्रिया अद्दाइ लाई रिहा गरियाः थ्योः।

गान्धीका कारण एक भएका भारतीय राष्ट्रिय काङ्ग्रेस उनरो दुई वर्षको कारागार बसाइमी दुई दलमा विभाजित भयाः थ्योः। जइ मध्ये एक दलको नेतृत्व सदनमी पार्टीको भागीदारीको पक्ष चित्तरञ्जन दास रे मोतीलाल नेहरूले गरयाः भण्याः दोसरो दलको नेतृत्व येको विपरीत चल्ल्या चक्रवर्ती राजगोपालाचारी रे सरदार वल्लभ भाइ पटेलले गरयाः थ्याः। ये बाहेक हिन्दूअन रे मुसलमानअन बीच अहिंसा आन्दोलनको चरम सीमामी पुग्या बेला सहयोग टुटिरह्या थ्योः। उनले सन् १९२४ का बसन्तमी सीमित सफलता दिलाउका लागि तीन हप्ताको उपवास लै गरयाः थ्याः।

स्वराज रे नुन सत्याग्रह (दान्डी मार्च)

गान्धी सक्रिय राजनीतिबठे टाढाई रयाः भण्या सन् १९२० को अधिकांश अवधिसम्म उनी स्वराज पार्टी रे भारतीय राष्ट्रिय काङ्ग्रेसको बीचको असमानता टुङ्गाउनाकि लाइ थ्याः। उनले पैल्लि सन् १९२८ मी फरक्या एक वर्ष पैल्ली अङ्ग्रेजी सरकारले सर जोन साइमनको नेतृत्वमा एउटा नयाँ संवैधानिक सुधार आयोग बनाए जइमी एकजना सदस्य लै भारतीय थियानन्। सन् १९२८ डिसेम्बरमी गान्धीले कोलकातामी आयोजित काङ्ग्रेसको अधिवेशनमी एक प्रस्ताव राख्याः जैमी भारतीय साम्राज्यलाई सत्ता प्रदान अद्दाइलाइ भणिया थ्योः। अथवा यिसो नगरेले आफनो उद्देश्यका रूपमी सम्पूर्ण देशको स्वतन्त्रताको लागि असहयोग आन्दोलनको सामना अद्दाइलाइ तयार बस्सु भणि भण्या थ्याः। गान्धीले युवावर्ग सुभाषचन्द्र बोस रे जवाहरलाल नेहरू जसा पुरूषअनद्वारा तत्काल स्वतन्त्रताको माग अद्दयाः विचार फलिभूत अरयाः थ्याः। सन् १९२८ डिसेम्बर ३१ मी लाहौरमी भारतको झण्डा फहराइएया थ्योः। १९३० जनवरी २६ को दिन काङ्ग्रेसले लाहौरमी भारतीय स्वतन्त्रता दिवसको रूपमी मनाया थ्योः। तै दिन लगभग भारतमी रयाः प्रत्येक भारतीय सङ्गठनअन द्वारा लै मनाइया थ्योः। तै पछा गान्धीले मार्च १९३० मी नूनमाथि कर लगाइया विरोधमी नयाँ सत्याग्रह चलाया जईलाई १२ मार्चबठे ६ अप्रिलसम्म नून आन्दोलनको सम्झनामी ४०० किलोमीटर (२४८ माइल) सम्मको पदयात्रा अहमदाबादबठे दाण्डी, गुजरातसम्म चलाइयो ताकि स्वयं नून उत्पादन अद्दु सकियोस्। समुन्द्रतर्फको ये यात्रामी हजारौँको सङ्ख्यामी भारतीयअणले भाग लियाः। भारतमी अङ्ग्रेजको पकडलाई विचलित अद्दया यो एक सर्वाधिक सफल आन्दोलन थ्योः जइमी अङ्ग्रेजले ८०,००० भण्या बढति मान्सअनलाइ जेल पठाइयाः थ्योः।

लर्ड एडवर्ड इरविनद्वारा प्रतिनिधित्व भयाः सरकारले गान्धीजीसित विचार विमर्श अद्या निर्णय लियाः थ्योः। यो इरविन गान्धीको सन्धि सन् १९३१ मार्चमी हस्ताक्षर गरियाः थ्योः। सविन्य अवज्ञा आन्दोलन बन्द अद्दाइलाइ ब्रिटिश सरकारले सबै राजनीतिक कैदीअनलाई रिहा अद्या सहमति दियाथ्योः। ये सम्झौताको परिणामस्वरूप गान्धीलाई भारतीय राष्ट्रिय काङ्ग्रेसको एकमात्र प्रतिनिधिका रूपमी लन्डनमी आयोजित हुन्याः गोलमेच सम्मेलनमी भाग लिनाकि लाइ आमन्त्रित गरियाः थ्योः। येको अतिरिक्त लार्ड इरविनको उत्तराधिकारी लार्ड विलिङ्गटनले राष्ट्रवादीअनको आन्दोलनलाई नियन्त्रित अद्दया रे मत्थर पाड्डे उद्देश्यले एक नयाँ अभियान आरम्भ गरयाः थ्योः। गान्धी आजि गिरफ्तार भयाः रे सरकारले उनका अनुयायीअनलाई उनबठे पूरारुपमि टाढा राखिबर गान्धीजीद्वारा प्रभावित हुनबठे रोक्क्या कोसिस अरयाः थ्याः। सन् १९३२ मी दलित नेताको चुनाव प्रचार प्रसारको माध्यमबठे बाबासाहेब आम्बेडकर सरकारले दलितअनलाई एक नयाँ संविधान अन्तर्गत अलग निर्वाचन स्वीकार गरयाः थ्याः। येको विरोधमी गान्धीजीले सन् १९३२ सेप्टेम्बरमी ६ दिनको अनशन बस्याः थ्याः। जइले सरकारलाई दलित क्रिकेट खेलाडीबठे राजनीतिक नेता बन्न्या पलवङ्कर बालूद्वारा गरियाः मध्यस्ततामी एक समान व्यवस्था अपनाउन बल दियाः थ्योः। यो नयाँ अभियान दलितअनले मन पणाया थिएनन् तथापि उन एक प्रमुख नेता बन्नारयाः थ्याः। भीमराव अम्बेडकरले गान्धीजीद्वारा गरियाः हरिजन शब्दको उपयोगको आलोचना अरयाः थ्याः। यिसैका फलस्वरूप सन् १९३४ का गरममी उनरो ज्यान लिन्या उद्देश्यले तीन असफल प्रयास भयाः थ्योः। जब काङ्ग्रेस पार्टी चुनाव लड्डु तयार भयो रे सङ्घीय योजना अन्तर्गत सत्ता स्वीकार गर्‍यो तब गान्धीजीले पार्टीको सदस्यताबठे राजिनामी दिन्या निर्णय लियाः थ्याः। उन पार्टीको ये कदमबठे असहमत थिएनन् तर इसो अरेले अहिलेसम्म कम्युनिष्ट, समाजवादीअन, व्यापार सङ्घअन, विद्यार्थीअन, धार्मिक नेताअन बठे लिइबर व्यापार सङ्घअन लगायतका जे जति आवाज विद्यमान थ्याः तिनीअनको माझ पार्टीको सदश्यता मजबूत अद्दामी सजि हुन्या थ्यो। गान्धी काङ्ग्रेसको लाहौर अधिवेशनसँङै सन् १९३६ मी भारत फर्किया थ्याः। सन् १९३८ मी राष्ट्रपति पदका लागि चुनिएका सुभाष बोससित गान्धीको मतभेद थ्योः। बोससँगको मतभेदमी गान्धीको मुख्य विन्दू बोसको लोकतन्त्रमी प्रतिवद्धताको कमी रे अहिंसामा विश्वासको कमी थ्योः। बोसले गान्धीजीको आलोचना अरेले लै दोसरी फेेर जीत प्राप्त अद्दु सफल भयाः तर उनले काङ्ग्रेसलाई तै समय परित्याग गरे जब सबै भारतीय नेताअनले गान्धी जीद्वारा लागू गरियाः सबै सिद्धान्तअनको परित्याग अरयाः थ्याः।

दोस्रो विश्व युद्ध रे भारत छोड आन्दोलन

सन् १९३९ मी जब दोस्रो विश्वयुद्ध आरम्भ भयो तइ बेला नाजी जर्मनीले पोल्यान्डमथि सुरूमी आक्रमण गरयाः थ्योः। गान्धीले अङ्ग्रेज प्रयासअनको अहिंसात्मक नैतिक सहयोगको पक्ष लिया तर अर्का काङ्ग्रेसको नेताअनलाई ये युद्धमी जनताको प्रतिनिधिअनको परामर्श नलिई एकहोरो रूपमी निर्णय गरेकाले ये निर्णयको विरोध अरियाः थ्योः। काङ्ग्रेसको सबै निर्वाचित सदस्यअनले सामूहिकरूपमी आफना पदबठे राजिनामा दिया थ्याः। लामो चर्चापछा गान्धीले घोषणा गरयाः कि जब स्वयं भारतको स्वतन्त्रताबठे अस्वीकार गरियाः हुनाले आफ्नो लोकतान्त्रिक स्वतन्त्रताको लागि भाइरबठे भारत कोइ लै युद्धकी लाइ तयार हुन्या आथिन्। जब युद्ध बढ्ढोइ गयो गान्धीजीले स्वतन्त्रताको लागि आफनो माग अङ्ग्रेजलाई भारत छोड आन्दोलन नामक एक विधेयक ल्याइबर येलाई तीव्र बनाया थ्याः। यो गान्धी तथा काङ्ग्रेस पार्टीको सर्वाधिक स्पष्ट विद्रोह थ्योः जुन भारतीय सीमा बाट अङ्ग्रेजलाई लखेट्न लक्षित थियो। भारत छोड आन्दोलन सङ्घर्षको एउटा सर्वाधिक शक्तिशाली आन्दोलन बन्यो जति धेरै यसमा व्यापक हिंसा र गिरफ्तारी भएको थियो। प्रहरीका गोलीबठे हजारौँको सङ्ख्यामी स्वतन्त्रता सेनानी मारिया तथा घाइते भया रे हजारौँ सेनानीलाई गिरफ्तार अरियाः थ्यो। गान्धी रे उनका समर्थकअनले भारतलाई स्वतन्त्रता नदियासम्म लडाईं नछोड्या स्पष्टता जाहेर अर्या थ्याः।

गान्धीजी रे काङ्ग्रेस कार्यकारणी समितिका सबै सदस्यअनलाई अङ्ग्रेजद्वारा मुम्बईमी सन् १९४२ अगस्त ९ मी गिरफ्तार अरियाः थ्योः। गान्धीलाई पुणेको आगा खान प्यालेसमी दुईवर्ष सम्म बन्दी बनाइबर राखियाः थ्योः। गान्धी १८ महिना जेलमी बस्पा पछा सन् १९४४ फेब्रुअरी २२ मी उनरि श्रीमती कस्तूरबा गान्धीको लै मृत्यु भयाः थ्योः। येको ६ हप्तापछा गान्धी लै महामारी मलेरियाको शिकार हुनु पड्याः थ्योः। उनरो खराब स्वास्थ्य रे आवश्यक उपचारको कारण सन् १९४४ मे ६ मी युद्धको समाप्ति भण्णा पैल्लि नै उनलाई जेलबठे रिहा गरियाः थ्योः। यद्यपि भारत छोड आन्दोलनलाई आफ्नो उद्देश्यमी आशिंक सफलता प्राप्त भयो रे आन्दोलनको निरङ्कुश दमनले सन् १९४३ को अन्त्यसम्म भारतलाई सङ्गठित अरयाः थ्योः। समयको मागको आधारमी गान्धीले आन्दोलन बन्द अरयाः जसमी काङ्ग्रेसी नेताअन सहित लगभग एक लाख राजनीतिक बन्दीअनलाई रिहा अरियाः थ्योः।

स्वतन्त्रता रे भारतको विभाजन

गान्धीले सन् १९४६ मी काङ्ग्रेसको ब्रिटिश मन्त्रीमण्डल मिसनको प्रस्ताव अस्वीकार अद्या परामर्श दिया क्याखिलाइ कि उनलाई मुस्लिम बाहुलता प्रान्तकी लाइ प्रस्तावित समूहीकरण प्रति उनरो गहन अविश्वास थ्योः। तब लै केही समय गान्धीसँग काङ्ग्रेसद्वारा मतभेदको घटनाबठे यो लै एक घटना बन्या (यद्यपि तइका नेत्त्वका कारण नाइ हो) थ्योः रे नेहरू रे पटेल सोचन्थ्या कि यदि काङ्ग्रेस ये योजनाको अनुमोदन नगरेले भण्या सरकारको नियन्त्रण मुस्लिम लिगमी जान्छ। सन् १९४८ का बीच लगभग ५,००० है बढति भाैत मान्कोसअन हिंसाका क्रममी मारिया थ्याः। भारतमी बसोबास अद्या भाैत हिन्दूअन तथा सिख रे मुस्लिमअनको भाैत बहुमत देशलाई विभाजन अद्या पक्षमी थ्योः। येका अतिरिक्त मुहम्मद अली जिन्ना मुस्लिम लीगका नेताले पश्चिम पञ्जाब, सिन्ध, उत्तर पश्चिम सिमान्त प्रान्त रे पूर्वी बङ्गालमी व्यापक सहयोगको परिचय दियाः। व्यापकस्तरमी फैलिन्या हिन्दू मुस्लिम लडाईं रोक्काइ खिलाइ नै काङ्ग्रेस नेताअनले विभाजनको ये योजनामी मञ्जुरी दियाः थ्याः। गान्धीका नजीकका सहयोगीअनले बिभाजनलाई एक सर्वोत्तम उपायका रूपमी स्वीकार गरयाः रे सरदार पटेलले गान्धीजीलाई सम्झाउने प्रयास लै गरयाः कि नागरिक अशान्ति युद्धलाई रोक्क्या यो एक उपाय हो। गान्धीले वाध्य होइवर येमी अनुमति दिया; थ्याः।

उनले उत्तर भारत सँङ-सँङ्गै बङ्गालमी लै मुसलमान रे हिन्दू समुदायका नेताअनबीचको कडा रवैयालाई शान्त अद्दाखि लाइ गहन विचार विमर्श गरयाः थ्याः। सन् १९४७ मी भारत-पाकिस्तान युद्ध पछा लै उनलाई तै समय घचघचाइयो जब सरकारले पाकिस्तानको विभाजन परिषददबठे बनाइया सम्झौता अनसार ५५ करोड रूप्प्या नदिने निर्णय अरयाः थ्योः। जब यो माग उठ्न लाग्यो कि सबै मुसलमानहरूलाई पाकिस्तान पठाइयोस् तर मुसलमान र हिन्दू नेताअनले ये मथि असन्तोष व्यक्त अरयाः रे एक दोसरो सित सम्झौता नअद्या अडान लिया। ये कामले गान्धीजीलाई गइरो आघात पुग्या थ्योः। उनले दिल्लीमी आफनो पल्लो आमरण अनशन आरम्भ गरयाः जैमी सबै साम्प्रदायिक हिंसा तत्काल समाप्त अद्या रे पाकिस्तानलाई ५५ करोड रूपैयाँ भुक्तान अद्दाकि लाइ माँग हरयाः थ्याः।

सन् १९४८ जनवरी ३० का दिन नाथुराम गोड्सेले गान्धी को हत्या अरयाः थ्याः।

चित्र दीर्घा

• 

  गान्धीको सत्यवादी नीति - साबरमति सन् १९२७ मार्च १३

• 

  सन् १९३१ सेप्टेम्बर २६मी गान्धी टेक्सटाइल कायकर्ताअन सित

• 

  सन् १९४० मी गान्धी रविन्द्रनाथ टेगोरसित

• 

  गान्धीजीले सुरुअरयाः पत्रिका यंग इन्डिया

• 

  अमेरिकाको टेक्ससमी गान्धी

• 

  साबरमती आश्रम गुजरातमी गान्धीको घर

• 

  सन् १९३० अप्रिल ५ को अन्त्यमी दाण्डी मार्चमी गान्धी

• 

  महादेव देसाई सन् १९३९ अप्रिल ७ मी बिरला सदनमा वायसरायबठे प्राप्त भयाः एउटा पत्र पढारयाः।

• 

  गान्धीको हस्तलिपि साबरमती आश्रममी

सन्दर्भ

थप अध्ययनकि लाइ (महात्मा गान्धीका बिषयमी)

• भाना, सुरेन्द्र र गुलाम वाहेद.द मेकिङ अफ अ पोलिटिकल रिफोर्मार : गान्धी यी साऊथ अफ्रिका, १८९३-१९१४. नयाँ दिल्ली: मनोहर, २००५
• बोन्दुरन्त्त, जुआअन वी. हिंसाको जीत: गान्धीवादी दर्शनको सङ्घर्ष. प्रिन्सटन यूपी, १९९८ आईएसबीएन ०-६९१-०२२८१-X
• चेर्नस, ईरा. अमेरिकी अहिंसा: विचारको इतिहास, सातौँ अध्याय .आईएसबीएन १-५७०७५-५४७-७
• चड्ढा, योगेश .गान्धी: एक जीवन .आईएसबीएन ०-४७१-३५०६२-१
• डेलटन, डेनिस (ईडी) .महात्मा गान्धी: छानिएका राजनीतिक लेख इण्डियानापोलिस/क्याम्ब्रिज : हैकट प्रकशन कम्पनी, १९९६ आईएसबीएन ०-८७२२०-३३०-१
• गान्धी, महात्मा .महात्मा गान्धीका सञ्चित लेख .नयाँ दिल्ली: प्रकाशन विभाग, सूचना एवम प्रसारण मन्त्रालय, भारत सरकार, १९९४.
• इश्वरण, एकनाथ गान्धी एक मनुष्य .आईएसबीएन ०-९१५१३२-९६-६
• फिशर, लुईस .द एसेनसियल गान्धी : उनको जीवन, कार्यहरू र विचारको सङ्ग्रह . प्राचीन: न्यु योर्क, २००२. (पुनर्मुद्रित संस्करण), आईएसबीएन १-४०००-३०५०-१
• गान्धी, एम.के. गान्धीका पाठक: उनको जीवन र लेखनको एक श्रोत पुस्तक होमर ज्याक(ईडी) ग्रोव प्रेस, न्यु योर्क, १९५६
• गान्धी, राजमोहन .पटेल: एक जीवन नवजीवन प्रकाशन घर, १९९० आईएसबीएन ८१-७२२९-१३८-८
• हन्ट, जेम्स डी. लण्डनमा गान्धी . नयाँ दिल्ली: प्रोमिला एवं कम्पनी, प्रकाशक, १९७८
• मान्न, बर्नहार्ड, महात्मा गान्धी र पाउलो फरेरीको शैक्षणिक अवधारणा. क्लौबें, बी,मा (ईडी) राजनीतिक समाजीकरण एव शिक्षामा अन्तर्राष्ट्रिय अध्ययन बीडी, ८ हैम्बर्ग १९९६, आईएसबीएन ३-९२६९५२-९७-०
• रूहे, पीटर. गान्धी: एउटा छायाचित्र जीवनी .आईएसबीएन ०-७१४८-९२७९-३
• शार्प, जीन. गान्धी एक राजनीतिक नीतिज्ञको रूपमा, आफ्नो मूल्यहरू र राजनीतिक निवन्धहरूसँग. बोस्टन: एक्सटेन्डिङ्ग होराइजन पुस्तकहरू, १९७९.
• सोफ्री, गियान्नी. गान्धी र भारत: केन्द्रमा एक शताब्दी (१९९५) आईएसबीएन १-९००६२४-१२-५
• गौरडन, हैम.आध्यात्मिक साम्राज्यवादबाट अस्वीकृति: गान्धीका बूबरको पत्रहरूको झलक।'सार्वभौमिक अध्ययनको पत्रिका, २२ जून १९९९.
• गान्धी, एम.के दक्षिण अफ्रिकामा सत्याग्रह

बाह्य कड़ियन

• प्रयोग अथवा आत्मकथा हिन्दी विकीस्रोतमा महात्मा गान्धीको आत्मकथा (हिन्दीमी)
• अङ्ग्रेजी विकीस्रोतमा महात्मा गान्धीको आत्मकथा (अङ्ग्रेजी मी)
• गान्धीको प्रासंगिकता (पुण्यीतिथि विशेष) - प्रोफेसर महावीर सरन जैन
• गान्धी स्मृति र एनबीएसपी (भारत सरकारको वेबसाइट)
• महात्मा गान्धी समाचार अनुसन्धान रे मीडिया सेवा
• महात्मा गान्धी चिरस्थायी जीवनको समर्थक
• डिजाइनर पाठ्यक्रमको प्रथम पुरुष गान्धी
• मणि भवन गान्धी संग्रहालय गान्धी संग्रहालय तथा पुस्तकालय
• गान्धी पुस्तक केन्द्र
• महात्मा गान्धी द्वारा गरिएको कार्य
• गान्धी हाल रे प्रतिमी