पशुपतिनाथ मन्दिर

पशुपतिनाथ मन्दिर
श्री पशुपतिनाथ मन्दिर
२०२० मी पशुपतिनाथ मन्दिर
स्थान नेपाल
Geography
Coordinates	27°42′35″N 85°20′55″E
Country	नेपाल
Province	बागमती प्रदेश
District	काठमाडौं
Locale	काठमाडौं
Location	काठमाडौं
Culture
Sanctum	शिव (पशुपति)
Major festivals	महा शिवरात्रि, तीज
Architecture
Architecture	प्यागोडा
Number of temples	५१९ प्यागोडा
History
Date established	५ औं शताब्दी ई.
UNESCO World Heritage Site
Criteria	ढाँचा:UNESCO WHS type(iii)(iv)(vi)
Designated	१९७९ (तेस्रो सत्र)
Part of	काठमाडौं उपत्यका
Reference no.	121bis-006

पशुपतिनाथको मन्दिर काठमाडौँ जिल्ला मी रहेको ऐतिहासिक, धार्मिक एवं पर्यटकीय दृष्टिले महत्त्वपूर्ण स्थल हो। यो मन्दिर काठमाडौँ महानगरपालिका वडा नम्बर ८ मी बागमती नदीको किनारमी रहेको छ। यो मन्दिर २४० हेक्टर जग्गामी फैलिएको छ। पशुपतिनाथको मन्दिर सांस्कृतिक सम्पदाअन्तर्गत युनेस्को विश्व सम्पदा क्षेत्र मी पर्दछ। सन् १९७९ मी युनेस्कोले पशुपतिनाथको मन्दिरलाई विश्व सम्पदा क्षेत्रमी सूचीकृत गरेको थियो।[१] काठमाडौँ उपत्यकाकै प्राचीनतम धार्मिकस्थल प्रमाणित भएकोले रे अति प्राचीन पूजास्थल, मठ मन्दिर रे मूर्तिहरू तथा प्राचीन अभिलेखहरूको अवस्थित हुनाले पशुपतिनाथको मन्दिर क्षेत्र खुला सङ्ग्रहालय जस्तै देखिन्छ । शैव, शाक्त, वैष्णव, बौद्ध, जैन सौर, गाणपत, नाथ सिख आदि प्रमुख सम्प्रदायका भक्तजनहरूका लागि पशुपति क्षेत्र सदैव समान आस्था एवं श्रद्धाको केन्द्र बनेको छ। पशुपति क्षेत्रमी विभिन्न सम्प्रदायका विभिन्न स्मारक एवं पुजास्थल अखाडा पनि रहेका छन्। पशुपतिनाथको मन्दिर एक जीवन्त सम्पदाको रूपमी रहेको छ। जन्म देखि मृत्यु सम्मका संस्कार सम्पन्न गरिने यस पावन स्थलमी वागमती नदीले यसको महिमी अझै बढाएको छ ।

पशुपतिनाथ मन्दिर रातको समयमी

यो मन्दिर यस संसारमी रहेका २७५ पादल पेत्र स्थलम (शिवको पवित्र स्थान) मध्ये एक हो । पशुपतिनाथमी मुख्य रूपमी शिवजीको पूजा हुने भएकाले शिवरात्रि पर्व विशेष महत्त्वका साथ मनाइन्छ। शिवरात्रि नेपालभरि धुमधामसँग मनाइने राष्ट्रिय पर्व हो । प्रत्येक वर्ष फागुन कृष्णपक्ष चतुर्दशीका दिनमी शिवरात्रि पर्व मनाइन्छ । पशुपतिनाथ मन्दिरसहित देशभरका शिव मन्दिरमी बिहानैदेखि भक्तजनको घुँइचो लाग्ने गरेको छ । यस दिन आरध्यदेव पशुपति अर्थात् शिवजीको आरधना गर्दै नेपाल तथा छिमेकी मुलुक भारतका हिन्दू धर्मावलम्बीहरूको ठूलो संख्याले पशुपतिको दर्शन गर्ने गर्दछन्। शिवरात्रि एक अत्यन्त महत्त्वपूर्ण आध्यात्मिक वृत्तान्तको स्मरणोत्सव हो। सृष्टिका समस्त मनुष्यात्माका पारलौकिक परमपिता परमात्मा शिवको दिव्य जन्म वा अवतरणको महान् दिन हो शिवरात्रि। श्रद्धालु भक्तजन पशुपतिनाथको दर्शन अन्य सबै पर्वहरू मनुष्य वा देवताको जन्मदिनको स्मरणको रूपमी मनाइन्छ भने शिवरात्रि मनुष्यबाटी देवता बनाउने देवका पनि देव महादेव, र्सवका सद्गति दाता परमप्रिय परमात्माको आफ्नै दिव्य रे शुभजन्मको स्मरणोत्सव हो। शिवरात्रि तेत्तीस कोटी देवी-देवता लगायत ब्रह्मा, विष्णु, शंकरका समेत रचयिता, सबै धर्म मान्ने वा नमान्ने सम्पूर्ण आत्माका आफ्नै आत्मिक पारलौकिक परमपिताको जन्मदिन हो। शिवलाई महादेव, इशान, महेश, हर शंकर, रुद्र, गिरीश जस्ता नामले पनि पुकार्ने गरिन्छ ।

पशुपतिनाथ मन्दिर

श्लेमान्तक वन, पशुपति का. म. पा. ८ तीनथाना गा. वि. स. वडा नं. १ मी रहेको विष्णु देवी क्षेत्र यस गाविसको मात्र महत्त्वपूर्ण स्थल नभै यस भेगकै ऐतिहासिक थलो हो। धार्मिक हिसाबले सातौ पिठको रूपमी गनिने विष्णु देवी, सरस्वती तथा ईच्छावृषेश्वर महादेव (गोलोकेश्वर) १७ औ शताब्दितिर स्थापना भएको मानिन्छ। ०३८/३९ सालतिर महादेवस्थानको दक्षिणतिर रहेको दुवै हात रे स्तनसमेत काटिएको सरस्वतीको पूर्णकदको मूर्ति चोरी हुँदा मूर्ति पछाडि रहेको शिलालेखमी उक्त मिति उल्लेख गरिएको भन्ने भनाई छ। चोरी भएको सरस्वतीको मूर्तिको दुई पाऊ अद्यावधि नै छ, जहाँ २०४१ सालमी पूर्ण बहादुर महर्जनले अर्को सरस्वतीको मूर्ति बनाई स्थापना गरेको पाइन्छ। विष्णु देवीको द्वारपालको रूपमी रहेका सिंह सिंहिनीको स्थापना रिजाल भन्ने थरका ब्यक्तिले वि.सं. १९०९ सालमी स्थापना गरेको शिलालेखमी पाइन्छ। सोही मन्दिरको पश्चिमतिर रहेको ढुंगाको खम्वामाथी प्राथना गरिरहेको मूर्ति सहितको खम्बा संवत १९१०मी स्थापना गरेको देखिन्छ। पाप धर्मको परीक्षण गर्ने वागद्वार पनि महादेवस्थानको उत्तरतर्फ रहेको छ। यस विष्णु देवी क्षेत्र पुरातात्विक महत्त्वको क्षेत्रभित्र समेत पर्ने भएको हुनाले यसको यथार्थ खोजविन हुन आवश्यक देखिन्छ।

मन्दिरको गर्भमी रहेको शिव लिङ्ग मी पाच मुख रहेको छ

1. पुर्व तर्फ: तत् पुरुष (ज्ञान)
2. पश्चिम: तर्फ सदोधन (सम्पति)
3. उतर तर्फ: वामन (दम्पति)
4. दक्षिण तर्फ: अघोर (शत्रुनाश)
5. आकास तर्फ: ईशान

मन्दिर वास्तुकला

पशुपतिनाथ मन्दिर साँझको समयमी

यो मन्दिर नेपाली प्यागोडा शैलीमी निर्माण गरिएको छ । यहाँको सबै विशेषताहरू प्यागोडा शैलीमी रहेको पाइन्छ जुन अति सुन्दर खुदी काठको छन् । यस मन्दिरको दुई स्तर छाना सुन पहिरन सँगै तामाको रहेको छ । यस मन्दिरमी रहेको चार मुख्य ढोकाहरू चाँदीको रहेको छ । यस मन्दिरमी रहेको सुनको गजुरले यहाँको धार्मिक विचारको प्रतीकलाई दर्साउँछ । यस मन्दिरको पश्चिमी ढोकामी रहेको ठूलो गोरु वा नन्दीको मुर्ति कास्यको रहेको छ । यहाँ रहेको लिङ्ग देवत्व कालो पत्थरको रहेको छ, जुन ६ फिट अग्लो छ रे त्यसको परिधि पनि उस्तै छ । पशुपतिनाथको पूर्वमी वासुकीनाथ रहेको छ ।

पशुपतिनाथ मन्दिरको प्यानोरेमिक दृश्य

सिन्धु–सभ्यताका पशुपतिनाथ शिव

रुद्र वा शिवका अनेकौँ नाउँमध्ये “पशुपति” शिवको प्रमुख नाउँ हो । ऋग्वेद संहितामी रुद्रको पशुपति नाउँ त पांइदैन, तर रुद्र सम्बन्धि बशिष्टको सुक्त (७।४६।।१–४) मी धनुर्धरी अजेय, तीक्ष्ण आयुध धारण गर्ने रुद्रले हाम्रो प्रार्थना सुनुन् आफ्नो तेजोमय वाण अन्तरिक्षस्थ विद्युत्, जो पृथ्वीमी घुम्दछ, हामीलाई नष्ट नगरोस् । हामीलाई रोग–व्याधिले ग्रस्त नपार, हजारौ औषधीका ज्ञाता हे रुद्र १ हाम्रा पुत्र–पौतादिलाई नष्ट नगर, हाम्रो हिंसा नगर, तिम्रो क्रोधका भागी हामी नबनौ हाम्रो रक्षा गर, इत्यादि । यस्तै ऋक् (१।११४) सूक्तमा कुत्सआङ्गिरस ऋषि रुद्रको स्तुति गर्दै भन्दछन्– महान् वीरका स्वामी जटा मुकुटधारी रुद्रको स्तुति गर्छौ । यस गाउँका सबै प्राणीहरू निरोगिताका साथ पुष्ट रहुन्, दोपाया चौपाया सुखी रहुन् । हे रुद्र । दया गर, सुखी बनाऊ ।

हिन्दू धर्मका सबै धार्मिक ग्रन्थहरूमी भगवान शिवलाई पशुपतिनाथ भनिएको छ । महाभारतमी भगवान शिवको अस्त्रलाई पाशुपतास्त्र भनेर बर्णन गरिएको छ । महाभारतका पात्र अर्जुनले हिमालय पर्वतमी किराँतरुपी शिवलाई युद्ध गरेर खुसी बनाएकाले पाशुपतास्त्र दिएका थिए ।

पौराणिक कथानुशार महाभारतको युद्वपछी पाण्डवहरूले भगवान कृष्ण रे भिष्मसँग युद्वमी आफन्तहरू मृत्य गरेकाले गोत्रहत्याको पापबाटी मुक्त हुनको लागि के उपाय गर्नु पर्ला भनेर सोधेका थिए । भगवान शिवको दर्शन गरेपछी गोत्रहत्याको पापबाटी मुक्त हुन्छ भन्ने कुरा थाह पाएपछी पाण्डवहरू शिवजीको दर्शन गर्ने हिमालयमी गए । पाण्डवहरू आएको देखेर भगवान शिव भैंसीको रुप लगेर भैंसीको बथानमी लुकेका थिए । पाण्डवहरूले भैंसीरुपी भगवान शिवलाई चिनेर दर्शन गर्न नजिकै जाँदा भैंसीरुपी शिव जमिन भित्र धासिएका थिए । यसरी शिवजी जमिनमी धासिएपछी भैंसीरुपी शिवको पुछर पाण्डवले स्पर्श गर्दा केदारनाथमी केदारनाथ भगवान प्रकट भए भने भैंसीरुपी शिवको शिर नेपालमी पशुपतिनाथ भगवान प्रकट भएका थिए । यसरी पाण्डवहरूले पशुरुरी शिवको पुछर स्पर्श गरेर गोत्रहत्यको पापबाटी मुक्त भएका थिए । यसरी पशुको रुप लिएर प्रकट भएको हुनाले भगवान शिवलाई पशुपतिनाथ भनिन थालियो

एक अर्को कथाका अनुसार भगवान शिवले मृगको रुप लगेर श्लेष्मान्तक वनमी पार्वतीको साथमी विहार गरेका थिए । यसैले भगवान शिवलाई पशुपतिनाथ भनियो

लिङ्ग पूजासम्बन्धी विद्वान्हरूको धारणा

आर्य पराम्पराको विकासक्रमलाई नै ध्यानमी राखेर प्रस्तुत गरिने यस ग्रन्थको विषय अन्य सभ्यतामी प्रचलित प्रजनन शक्तिको रूपमी उपासना गरिने लिङ्गको परिचर्चा त्यति आवश्यक थिएन तर मुर्तिपूजासम्बन्धी परिपाटी विदेशी प्रभाव हो भनेर मन्तव्य प्रकट गर्ने विद्धानहरूको पनि तर्क सुत्र रे विवेचना गर्नु पनि आवश्यक हुन्छ । किनभने हिन्दु विद्धानलाई पनि विदेशीहरूको उक्त तर्कले निकै प्रभाव पारेको छ रे तुलनात्मक रूपमी सिन्धुसभ्यता तथा वेविलोन सभ्यताको अनुदान नै लिङ्गपूजा हो भन्ने कुरा प्रस्तुत गरिएको पाइन्छ ।

पशुपतिनाथ मन्दिरको व्यवस्थापन

पशुपतिनाथ मन्दिरको व्यवस्थापन हाल सबै पशुपति विकास कोषको मातहतमी रहेको छ ।

पशुपतिनाथ मन्दिरको सामान्य दैनिकी

• ४ बजे भट्ट द्वारा पशुपतिनाथ को जागा गरिन्छ।
• भट्टजी द्वारा पशुपतिनाथको स्नान गराईन्छ साथै सरसफाइ गरेर सफा लुगा लगाईन्छ।
• त्यस पछि बालभोग (हलुवा) को भोग दिइन्छ।
• १२:३०-१ बजे देखि २ बजे सम्म विषेश पुजा हुन्छ।
• त्यस्तै सांझ ५:३० बजे बेलुकाको आरती हुन्छ।
• विषेश दिन बाहेक सामान्यता ६ बजे मन्दिर बन्द हुन्छ।

सन् २००९को घटना

पशुपतिनाथको पुजारीहरूलाई भट्ट भनिन्छ रे मूल पुजारीलाई मूल भट्ट वा रावल भनिन्छ । केही नेपालीहरूले मन्दिर भित्र घुस भएको आरोप लगाएका थिए । जनवरी २००९ मी माओवादीको सरकारले मुल भट्टहरूलाई राजीनामी दिन लगायो रे नेपाली पुजारीहरूलाई मन्दिर चलाउन दिइयो । यो चलिआएको मान्यता(प्रक्रिया) विपरित रहेको तर नेपाली पुजारीहरूलाई स्थान दिइएकोमी आफ्नो विरोध नरहेको भनी मन्दिरका भण्डारीहरूले विरोध गरे । यो विषय सर्वोच्च अदालतसम्म पुग्यो तर सरकारकै आदेशलाई सहि ठहरायो । यसको विरोधमी आन्दोलनहरू भए रे आन्दोलनको प्रति विरोध वाइसीएलहरूले गरे जसका कारण दर्जनौं विरोधिहरू घाइते पनि भए ।

देश बाहिर रे भित्रका हिन्दुहरूद्वारा तत्कालीन नेपाल सरकारको चर्को विरोध गरियो रे आफ्नो फैसला फिर्ता लिई सर्वोच्च अदालतले पुरानै भट्टहरूलाई पशुपतिनाथको पुजारी बन्ने जिम्मा लगायो ।

पशुपतिनाथ भ्रमण

मोदी पशुपतिनाथमा

भारतका प्रख्यात अभिनेता, गायक, अभिनेत्री रे थुप्रै व्यक्तित्वहरूको भ्रमणले पशुपतिनाथको चर्चा बढाउने गरेको छ । जुलाई २०१४ मी भारतका प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदीले पनि नेपाल भ्रमण गर्दा पशुपतिनाथको दर्शन गरेका थिए ।

महाभूकम्प २०७२

विक्रम संवत २०७२ वैशाख १२ गतेको महाभूकम्पमा पशुपतिनाथ मन्दिर क्षेत्रक भत्किएको देवलहरू

विक्रम संवत २०७२ वैशाख १२ गते गोरखा जिल्लाको वारपाकलाई केन्द्रविन्दु बनाई गएको ७.८ रेक्टर स्केलको महाभूकम्पमी पनि मूल मन्दिर दैविक-वैदिक-वास्तु शक्ति (शिव-कथित भूतत्त्व-विग्यान)को कारण सुरक्षित रहेको देखियो । यस्तै २ वर्ष अगाडि महाप्रलयमी श्रीकेदारनाथ मन्दिर पनि सुरक्षित रहेको थियो ।

आरती

पशुपतिनाथको नित्य आरती

जय शिव शंकर शम्भो जय गिरिजाधीश । शिव जय गिरिजाधीश ।।

जय जय करुणासागर २ पशुपति जगदीश । ॐ हर हर हर महादेव ।।

गिरि कैलाश निवास छ गण छन् सहचारी । शिव गण छन् सहचारी ।।

मुण्ड माला छ गलामा २ रुप छ भयहारी । ॐ हर हर हर महादेव ।।

डमरु त्रिशुल सुसोभित प्रभुका दुइ करमा । शिव प्रभुका दुइ करमा ।।

भूषण नाग विराजित २ बाघाम्बर तनमा । ॐ हर हर हर महादेव ।।

तीन नयनमा थरीथरी ज्योति छ दिव्य सदा । शिव ज्योति छ दिव्य सदा ।।

वाहन वृषभ मनोहर २ सँगमा छन् गिरिजा । ॐ हर हर हर महादेव ।।

भष्म विलेपन सुन्दर शिरमा चन्द्रकला । शिव शिरमा चन्द्रकला ।

कलकल बग्छिन हरदम २ गंगा पुण्यजला । ॐ हर हर हर महादेव ।।

ब्रह्मा विष्णु महेश्वर प्रभुका रुप सबै । शिव प्रभुका रुप सबै ।।

सृष्टि–स्थिति लय सबहुन् २ शुभ लिला प्रभुकै । ॐ हर हर हर महादेव ।।

वेद पुराण थकित छन् प्रभुको वर्णनमा । शिव प्रभुको वर्णनमा ।।

कण कण व्यापक प्रभुको २ महिमा त्रिभुवनमा । ॐ हर हर हर महादेव ।।

सुर नर मुनि सब प्रभुकै निसदिन ध्यान गरी । शिव प्रभुकै ध्यान गरी ।।

परमानन्द मगन भै २ जान्छन् पार तरी । ॐ हर हर हर महादेव ।।

सच्चिदानन्द परात्पर सज्जन हितकारी । शिव सज्जन हितकारी ।।

जय जय साम्बसदाशिव २ जय जय त्रिपुरारी । ॐ हर हर हर महादेव ।।

चित्र दीर्घा

• 
• 
  पशुपतिनाथको मन्दिर रातको समयमी
• 
  पशुपति मन्दिर
• 
  प्रवेशद्वार
• 
  पशुपतिनाथको मन्दिर
• 
  पशुपतिनाथको मन्दिरको पूर्वी प्रवेशद्वार
• 
  सुर्य अस्ताउने समयमी देखिएको पशुपति क्षेत्र
• 
  विरुपाक्षको मुर्ति
• 
  विरुपाक्षको मुर्ति
• 
  भक्तजनहरूको लामो लाईन
• 
  पशुपति रातको समयमी
• 
  दाह्संस्कार गरिदैँ
• 
• 
• 
• 
• 
• 
  साँझको आरती
• 
  साँझको आरती
• 
• 
• 
• 
• 
• 

बाह्य कडीहरू

पशुपतिनाथको आरती युटुबमा